جعل چیست و چه انواعی دارد؟ بررسی مصادیق قانونی

جعل به معنای دگرگون کردن ساختن یا تغییر دادن متقلبانه حقیقت به قصد فریب و ضرر رساندن به دیگری است. این پدیده که قدمتی طولانی دارد اعتماد عمومی به اسناد مدارک و نوشته ها را خدشه دار کرده و می تواند زمینه ساز جرایم بزرگ تری مانند کلاهبرداری گردد. اهمیت این موضوع به حدی است که قانونگذار جمهوری اسلامی ایران در قانون مجازات اسلامی و سایر قوانین مرتبط به تفصیل به آن پرداخته و برای مرتکبین آن مجازات های سنگینی در نظر گرفته است. درک دقیق مفهوم جعل انواع آن و پیامدهای قانونی اش برای حفظ حقوق افراد و پیشگیری از وقوع جرم امری ضروری است.

برای افرادی که در جستجوی یک وکیل کیفری با تجربه هستند، ثبت 24 خدمات حقوقی مختلفی را در این زمینه ارائه می‌دهد. با استفاده از ثبت 24، شما می‌توانید به راحتی وکیل کیفری مورد نظر خود را بیابید و با او در ارتباط باشید.

تعریف دقیق جعل در نظام حقوقی ایران

اگرچه قانون مجازات اسلامی ایران تعریف واحد و جامعی از جرم جعل ارائه نکرده است اما ماده ۵۲۳ این قانون (بخش تعزیرات مصوب ۱۳۷۵) به ذکر مصادیق آن پرداخته و مفهوم کلی آن را روشن می سازد. این ماده مقرر می دارد : 
«جعل و تزویر عبارتند از : ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیر رسمی خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته ای به نوشته دیگر یا بکار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب.»
بنابراین جعل در معنای حقوقی آن هرگونه تغییر متقلبانه حقیقت در یک نوشته سند مهر امضا یا موارد مشابه است که با قصد فریب (تقلب) و به ضرر دیگری (اعم از ضرر مادی یا معنوی بالقوه) انجام می شود. نکته حائز اهمیت آن است که مصادیق ذکر شده در ماده ۵۲۳ حصری نبوده و با عبارت “و نظایر اینها” قانونگذار راه را برای شمول سایر اقدامات مشابه که ماهیت جعل دارند باز گذاشته است.

ارکان متشکله جرم جعل

برای اینکه عملی جرم جعل محسوب شود و قابلیت مجازات داشته باشد باید سه رکن اصلی در آن جمع باشد : 
1. عنصر قانونی : فعل ارتکابی باید در قانون (عمدتاً مواد ۵۲۳ الی ۵۴۲ قانون مجازات اسلامی – تعزیرات و قوانین متفرقه دیگر) به عنوان جرم جعل شناخته شده و برای آن مجازات تعیین شده باشد.
2. عنصر مادی : مرتکب باید یکی از افعال فیزیکی مذکور در قانون (مانند ساختن خراشیدن الحاق محو کردن تغییر تاریخ استفاده از مهر دیگری و…) را بر روی موضوع جرم (نوشته سند مهر امضا و…) انجام دهد. این عمل باید به گونه ای باشد که ظاهر سند یا نوشته را تغییر دهد یا محتوای آن را دگرگون سازد.
3. عنصر روانی (معنوی) : مرتکب باید قصد تقلب و فریب دیگران را داشته باشد (سوء نیت عام) و همچنین قصد ایراد ضرر به دیگری را نیز داشته باشد (سوء نیت خاص). این ضرر لزوماً نباید بالفعل محقق شود بلکه صرف قابلیت ایراد ضرر (ضرر بالقوه) نیز کفایت می کند.

انواع جعل : مادی و معنوی

جرم جعل به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می شود : 
1. جعل مادی : این نوع جعل شامل هرگونه تغییر فیزیکی و ظاهری در سند یا نوشته است. به عبارت دیگر مرتکب با انجام عملیات مادی مانند خراشیدن تراشیدن قلم بردن الحاق محو کردن یا ساختن یک سند از ابتدا ظاهر آن را تغییر می دهد. تمامی مصادیقی که در ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامی ذکر شده اند (به جز موارد خاصی که ممکن است مصداق جعل معنوی باشند) در زمره جعل مادی قرار می گیرند. مثال بارز آن جعل امضای چک یا تغییر مبلغ آن است.
2. جعل معنوی (مفادی) : در این نوع جعل ظاهر سند هیچ گونه خدشه ای پیدا نمی کند بلکه محتوا و مفاد سند توسط شخص صلاحیت دار (معمولاً کارمندان دولتی و مراجع قضایی) در حین تنظیم سند به صورت متقلبانه و برخلاف واقعیت ثبت می شود. ماده ۵۳۴ قانون مجازات اسلامی به این نوع جعل اشاره دارد : «هر یک از کارکنان ادارات دولتی و مراجع قضائی و مامورین به خدمات عمومی که در تحریر نوشته ها و قراردادهای راجع به وظایفشان مرتکب جعل و تزویر شوند اعم از این که موضوع یا مضمون آن را تغییر دهند یا گفته و نوشته یکی از مقامات رسمی مهر یا تقریرات یکی از طرفین را تحریف کنند یا امر باطلی را صحیح یا صحیحی را باطل یا چیزی را که بدان اقرار نشده است اقرار شده جلوه دهند…». مثال آن ثبت اظهارات خلاف واقع یکی از طرفین توسط سردفتر در سند رسمی است. نکته مهم این است که جعل معنوی اصولاً فقط در اسناد رسمی و توسط مأمورین ذی صلاح قابل تصور است زیرا در اسناد عادی طرفین خود بر محتوا نظارت دارند.
مصادیق بارز جعل اسناد
قانونگذار مصادیق متعددی را برای جرم جعل برشمرده است که برخی از مهم ترین و شایع ترین آن ها عبارتند از : 
• ساختن نوشته یا سند : ایجاد یک سند یا نوشته کاملاً جدید که قبلاً وجود نداشته است (مانند ساختن گواهینامه رانندگی جعلی).
• ساختن مهر یا امضا : شبیه سازی و تقلید مهر یا امضای اشخاص حقیقی یا حقوقی اعم از رسمی و غیررسمی.
• خراشیدن یا تراشیدن : پاک کردن جزئی از سند با استفاده از ابزار (مانند پاک کردن یک رقم از مبلغ چک).
• قلم بردن : تغییر دادن یا اضافه کردن حروف کلمات یا اعداد به متن سند (مانند تغییر نام در یک قرارداد).
• الحاق : اضافه کردن کلمه یا عبارتی به متن یا حاشیه سند پس از تنظیم آن.
• محو یا اثبات یا سیاه کردن : پاک کردن بخشی از سند یا برعکس نمایان کردن بخش پاک شده یا ناخوانا کردن بخشی از سند.
• تقدیم یا تأخیر تاریخ سند : تغییر تاریخ واقعی تنظیم سند به تاریخی جلوتر یا عقب تر.
• الصاق نوشته ای به نوشته دیگر : چسباندن دو نوشته متفاوت به یکدیگر به گونه ای که یک سند واحد به نظر برسند.
• به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن : استفاده غیرمجاز از مهر شخص دیگر بر روی نوشته یا سند.
• جعل مدارک تحصیلی شناسنامه گذرنامه کارت پایان خدمت گواهی پزشکی.
• جعل احکام دادگاه ها یا اسناد صادره از خزانه دولتی.
• جعل اسکناس رایج داخلی یا خارجی یا اسناد بانکی و اوراق بهادار.
• جعل رایانه ای : تغییر ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده ها در سیستم های رایانه ای یا مخابراتی (موضوع قانون جرایم رایانه ای).
تفاوت جعل اسناد رسمی و عادی
یکی از مهم ترین تقسیم بندی ها در جرم جعل تفکیک بین جعل اسناد رسمی و جعل اسناد عادی است. این تفکیک از حیث مجازات و گاه مرجع صالح رسیدگی اهمیت دارد.
• سند رسمی : سندی است که توسط مأمور صلاحیت دار دولتی یا در دفاتر اسناد رسمی و در حدود صلاحیت آن ها و مطابق مقررات قانونی تنظیم می شود (مانند سند مالکیت شناسنامه گواهینامه رانندگی احکام دادگاه ها).
• سند عادی : سندی است که فاقد شرایط سند رسمی باشد (مانند قولنامه مبایعه نامه عادی چک سفته رسید).
مطابق قانون مجازات جعل اسناد رسمی به مراتب سنگین تر از جعل اسناد عادی است. همچنین در برخی موارد مرور زمان تعقیب جرم و قابلیت گذشت بودن جرم نیز بسته به رسمی یا عادی بودن سند متفاوت است. به طور کلی جعل اسناد رسمی به دلیل لطمه شدیدتر به اعتماد عمومی و اعتبار حاکمیت با واکنش کیفری شدیدتری مواجه می شود.
جرم استفاده از سند مجعول
صرف ساختن یا تغییر دادن سند (جعل) یک جرم است و استفاده از آن سند جعلی با علم به جعلی بودن جرم جداگانه ای محسوب می شود که تحت عنوان “استفاده از سند مجعول” قابل تعقیب و مجازات است. ماده ۵۳۵ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) به مجازات استفاده از اسناد رسمی مجعول (موضوع مواد ۵۳۲ ۵۳۳ و ۵۳۴) و ماده ۵۳۶ به مجازات استفاده از اسناد عادی مجعول پرداخته است.
ارکان جرم استفاده از سند مجعول : 
1. عنصر قانونی : مواد ۵۳۵ و ۵۳۶ و سایر مواد مرتبط در قانون مجازات اسلامی و قوانین دیگر.
2. عنصر مادی : ارائه و به کارگیری سند جعلی در جایی که می تواند مبنای یک عمل حقوقی اداری یا قضایی قرار گیرد (صرف ارائه کافی است حتی اگر نتیجه ای حاصل نشود).
3. عنصر روانی : مرتکب باید عالم و آگاه به جعلی بودن سند باشد (سوء نیت عام) و قصد استفاده از آن را داشته باشد (سوء نیت خاص).
نکته مهم این است که ممکن است جاعل و استفاده کننده از سند مجعول یک نفر باشند یا دو شخص متفاوت. در هر دو حالت هر دو عمل جرم محسوب و قابل مجازات است.
مجازات قانونی جرم جعل و استفاده از سند مجعول
مجازات جعل و استفاده از سند مجعول بسته به نوع سند (رسمی یا عادی) شخصیت مرتکب (کارمند دولت یا شخص عادی) و موضوع جعل (اسکناس مدارک تحصیلی احکام قضایی و…) متفاوت است. قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات مواد ۵۲۴ الی ۵۴۲) و همچنین قوانین خاص دیگر مجازات های مختلفی را پیش بینی کرده اند که عمدتاً شامل حبس و جزای نقدی و گاه انفصال از خدمات دولتی می شود.
به عنوان نمونه و با توجه به آخرین تغییرات (اصلاحات جزای نقدی مصوب ۱۴۰۳/۰۳/۳۰) : 
• جعل اسناد رسمی توسط کارمندان دولت (ماده ۵۳۲) : علاوه بر جبران خسارت و مجازات های اداری حبس از ۱ تا ۵ سال یا جزای نقدی از ۱۶۵,۰۰۰,۰۰۰ تا ۸۲۵,۰۰۰,۰۰۰ ریال.
• جعل اسناد رسمی توسط افراد عادی (ماده ۵۳۳) : علاوه بر جبران خسارت حبس از ۶ ماه تا ۳ سال یا جزای نقدی از ۱۶۵,۰۰۰,۰۰۰ تا ۸۲۵,۰۰۰,۰۰۰ ریال.
• جعل اسناد عادی یا استفاده از آن (ماده ۵۳۶) : علاوه بر جبران خسارت حبس از ۶ ماه تا ۲ سال یا جزای نقدی از ۸۰,۰۰۰,۰۰۰ تا ۳۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال (توجه : حبس این ماده طبق قانون کاهش مجازات حبس تعزیری ممکن است کاهش یافته باشد).
• استفاده از سند رسمی مجعول (ماده ۵۳۵) : علاوه بر جبران خسارت حبس از ۶ ماه تا ۳ سال یا جزای نقدی از ۱۶۵,۰۰۰,۰۰۰ تا ۸۲۵,۰۰۰,۰۰۰ ریال.
• جعل احکام امضا یا مهر مقامات عالی رتبه (ماده ۵۲۴) : حبس از ۳ تا ۱۵ سال.
• جعل اسکناس به قصد اخلال در نظام اقتصادی یا امنیتی (ماده ۵۲۶) : اگر محارب و مفسد شناخته نشود حبس از ۵ تا ۲۰ سال.
توجه : مجازات های نقدی ذکر شده بر اساس آخرین اصلاحات است و ممکن است در آینده تغییر کند. همچنین در برخی موارد خاص مجازات های سنگین تری مانند حبس های طولانی تر یا حتی اعدام (در موارد جعل به قصد اخلال شدید در نظام اقتصادی یا امنیتی کشور) پیش بینی شده است.
نحوه اثبات جرم جعل در دادگاه
اثبات جرم جعل در دادگاه نیازمند ارائه ادله اثباتی معتبر است. مهم ترین دلایل اثبات جعل عبارتند از : 
1. اقرار متهم : صریح ترین دلیل اعتراف خود شخص جاعل به ارتکاب جرم است.
2. نظریه کارشناسی : مهم ترین و رایج ترین روش اثبات جعل ارجاع سند مورد ادعای جعل به کارشناس رسمی دادگستری در رشته تشخیص خط امضا و اثر انگشت است. کارشناس با بررسی سند اصلی (در صورت وجود) نمونه امضاها و مهرهای معتبر و سند مجعول نظر خود را مبنی بر اصالت یا جعلی بودن سند و نحوه جعل اعلام می کند. این نظریه معمولاً مبنای اصلی تصمیم دادگاه قرار می گیرد.
3. شهادت شهود : گواهی افرادی که ناظر عمل جعل بوده یا اطلاعات موثقی در این زمینه دارند می تواند به عنوان دلیل مورد استناد قرار گیرد.
4. سایر قرائن و امارات : وجود دلایل غیرمستقیم مانند کشف ابزار جعل نزد متهم تناقضات موجود در سند یا سایر شواهد می تواند به علم قاضی در احراز جرم کمک کند.
اثبات جرم استفاده از سند مجعول نیز نیازمند اثبات علم و آگاهی استفاده کننده به جعلی بودن سند است که این امر نیز می تواند از طریق اقرار شهادت شهود یا قرائن و امارات موجود در پرونده (مانند نحوه به دست آوردن سند اظهارات متناقض فرد) احراز شود.
مراحل قانونی طرح شکایت و رسیدگی به جرم جعل
فردی که از وقوع جرم جعل یا استفاده از سند مجعول متضرر شده است (شاکی خصوصی) یا مقامات قضایی (در جرایم غیرقابل گذشت) می توانند فرآیند تعقیب کیفری را آغاز کنند. مراحل کلی آن به شرح زیر است : 
1. تنظیم شکوائیه : شاکی باید شکوائیه خود را که حاوی مشخصات طرفین شرح ماوقع دلایل و مستندات (از جمله اصل سند مورد ادعا یا کپی مصدق آن) است تنظیم کند.
2. ثبت شکایت : شکوائیه از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم (یا محل کشف جرم یا دستگیری متهم) ارجاع می شود.
3. تحقیقات مقدماتی در دادسرا : بازپرس یا دادیار پرونده را بررسی و دستورات لازم برای جمع آوری ادله (مانند ارجاع به کارشناس تحقیق از شهود استعلامات لازم) را صادر می کند. متهم احضار و از او تحقیق می شود.
4. صدور قرار نهایی دادسرا : پس از تکمیل تحقیقات بازپرس یکی از قرارهای نهایی را صادر می کند : 
o قرار منع تعقیب : در صورت عدم احراز جرم یا کافی نبودن ادله.
o قرار موقوفی تعقیب : در موارد قانونی مانند فوت متهم یا شمول مرور زمان (در جرایم قابل مرور زمان).
o قرار جلب به دادرسی (صدور کیفرخواست) : در صورت احراز وقوع جرم و انتساب آن به متهم.
5. رسیدگی در دادگاه کیفری : در صورت صدور کیفرخواست پرونده به دادگاه کیفری دو (یا در موارد خاص به دادگاه کیفری یک) ارسال می شود. دادگاه با تشکیل جلسه رسیدگی بررسی ادله استماع اظهارات طرفین و وکلای آن ها حکم مقتضی (محکومیت یا برائت) را صادر می کند.
6. قابلیت اعتراض : آرای صادره از دادسرا (برخی قرارها) و دادگاه کیفری تحت شرایط قانونی قابل اعتراض در مراجع بالاتر (دادگاه کیفری یا دادگاه تجدیدنظر استان) هستند.
راهکارهای حقوقی برای قربانیان جعل
قربانیان جرم جعل و استفاده از سند مجعول برای احقاق حقوق خود می توانند اقدامات زیر را انجام دهند : 
• طرح شکایت کیفری : همانطور که در بخش قبل توضیح داده شد با طرح شکایت کیفری تعقیب و مجازات مرتکب را از مرجع قضایی درخواست کنند.
• مطالبه جبران خسارت (ضرر و زیان) : جرم جعل علاوه بر جنبه کیفری دارای مسئولیت مدنی نیز می باشد. شاکی می تواند همزمان با شکایت کیفری یا پس از آن با ارائه دادخواست حقوقی به دادگاه جبران کلیه خسارات مادی و معنوی ناشی از جرم را از مرتکب مطالبه کند. مطابق قانون دادگاه کیفری ضمن صدور حکم محکومیت می تواند در خصوص ضرر و زیان ناشی از جرم نیز حکم صادر کند مشروط بر اینکه شاکی دادخواست ضرر و زیان را تا قبل از ختم دادرسی تقدیم کرده باشد.
• ادعای جعل در پرونده های حقوقی : اگر در یک دعوای حقوقی (مانند دعوای مطالبه وجه بر اساس یک چک) یکی از طرفین به سندی استناد کند که طرف دیگر آن را جعلی می داند می تواند ادعای جعل نسبت به آن سند را مطرح کند. دادگاه حقوقی در این حالت به اصالت سند رسیدگی کرده و در صورت لزوم قرار رسیدگی به اصالت سند را صادر و ممکن است موضوع را به کارشناس ارجاع دهد. اثبات جعلی بودن سند می تواند منجر به بی اعتباری آن سند در دعوای حقوقی شود.
• درخواست ابطال سند مجعول : در مواردی که بر اساس سند مجعول اقدامات ثبتی یا حقوقی دیگری (مانند انتقال مالکیت) صورت گرفته باشد ذینفع می تواند با طرح دعوای حقوقی ابطال سند مجعول و اقدامات مبتنی بر آن را از دادگاه درخواست نماید.
اهمیت مشاوره با وکیل متخصص در دعاوی جعل
دعاوی مربوط به جعل و استفاده از سند مجعول به دلیل پیچیدگی های فنی و حقوقی نیازمند دانش و تجربه تخصصی است. اثبات ارکان جرم تشخیص نوع جعل (مادی یا معنوی) آگاهی از قوانین و رویه های قضایی نحوه صحیح طرح شکایت یا دفاع و پیگیری پرونده در مراحل مختلف دادرسی اموری هستند که وکیل متخصص در امور کیفری به بهترین نحو می تواند انجام دهد.
مشاوره با وکیل به شما کمک می کند تا : 
• از حقوق قانونی خود به درستی مطلع شوید.
• ادله و مستندات خود را به بهترین شکل جمع آوری و ارائه کنید.
• شکوائیه یا لایحه دفاعیه مستدل و قانونی تنظیم نمایید.
• در جلسات تحقیق و دادرسی از دفاع مؤثر برخوردار شوید.
• از تضییع حقوق خود جلوگیری کنید.
فلذا توصیه اکید می شود که در صورت مواجهه با هرگونه مسئله مرتبط با جرم جعل چه به عنوان شاکی و چه به عنوان متهم حتماً پیش از هر اقدامی با یک وکیل پایه یک دادگستری مجرب مشورت نمایید.
نتیجه گیری : لزوم آگاهی و اقدام قانونی
جرم جعل و استفاده از سند مجعول جرایمی جدی با پیامدهای گسترده فردی و اجتماعی هستند که اعتماد عمومی و امنیت روابط حقوقی را به شدت تهدید می کنند. قانونگذار جمهوری اسلامی ایران با جرم انگاری این اعمال و تعیین مجازات های متناسب سعی در پیشگیری و مقابله با آن داشته است. آگاهی از تعریف قانونی جعل انواع آن مصادیق مجازات ها و روش های اثبات و پیگیری آن برای همه افراد جامعه ضروری است. قربانیان این جرایم باید بدانند که حقوق قانونی برای دفاع از خود و جبران خسارات وارده دارند و می توانند از طریق مراجع قضایی اقدام نمایند. با توجه به پیچیدگی های موجود بهره مندی از مشاوره و خدمات وکلای متخصص نقش بسزایی در احقاق حق و دستیابی به نتیجه مطلوب در اینگونه پرونده ها دارد. اقدام به موقع و صحیح از طریق مجاری قانونی بهترین راهکار برای مقابله با این جرم و حفظ حقوق افراد است.
پرسش و پاسخ های متداول
۱. تفاوت اصلی جعل مادی و جعل معنوی چیست؟
• پاسخ : جعل مادی تغییر فیزیکی و ظاهری در سند است (مثل خراشیدن اضافه کردن جعل امضا) که توسط هر شخصی قابل انجام است. جعل معنوی تغییر در محتوا و مفاد سند در حین تنظیم آن توسط مأمور صلاحیت دار رسمی است بدون اینکه ظاهر سند تغییر کند (مثل ثبت اظهارات خلاف واقع). جعل مادی در اسناد عادی و رسمی ممکن است اما جعل معنوی اصولاً فقط در اسناد رسمی و توسط مأمور رسمی رخ می دهد.
۲. آیا جرم جعل و استفاده از سند مجعول قابل گذشت است؟
• پاسخ : مطابق قانون به طور کلی جرم جعل و استفاده از سند مجعول به خصوص در مورد اسناد رسمی غیرقابل گذشت محسوب می شوند. یعنی حتی با رضایت شاکی خصوصی تعقیب کیفری متوقف نمی شود و جنبه عمومی جرم باقی می ماند. اما بر اساس قوانین جدیدتر (مانند قانون کاهش مجازات حبس تعزیری و تبصره ماده ۱۰۰ قانون مجازات اسلامی) جعل و استفاده از سند مجعول در اسناد و نوشته های غیر رسمی (عادی) قابل گذشت تلقی شده است. در این موارد با گذشت شاکی تعقیب و مجازات متوقف می شود.
۳. برای شکایت از جرم جعل چه باید کرد و به کجا مراجعه نمود؟
• پاسخ : ابتدا باید یک شکوائیه تنظیم کنید که در آن مشخصات خودتان مشخصات طرف مقابل (در صورت اطلاع) شرح کامل ماجرا دلایل و مستندات (مانند کپی مصدق سند مورد ادعای جعل) را قید کنید. سپس باید با در دست داشتن مدارک شناسایی و شکوائیه به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه و شکایت خود را ثبت نمایید. شکایت شما به دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم ارجاع داده خواهد شد تا تحقیقات مقدماتی آغاز شود. توصیه می شود قبل از ثبت شکایت با یک وکیل مشورت کنید.
توصیه نهایی : اقدام از طریق مراجع قانونی
با توجه به اهمیت حفظ حقوق و جلوگیری از تضییع آن در مسائل پیچیده حقوقی مانند جعل اکیداً توصیه می شود از هرگونه اقدام خودسرانه یا غیرقانونی پرهیز نموده و صرفاً از طریق مجاری قانونی اقدام نمایید. مشورت با وکلای پایه یک دادگستری متخصص در امور کیفری و ثبتی اولین و مهم ترین گام برای تصمیم گیری صحیح و پیگیری مؤثر پرونده است. در صورت نیاز به طرح دعوی یا دفاع از خود حتماً به دادگاه ها و مراجع قضایی صالح مراجعه کرده و از راهنمایی های حقوقی کارشناسان و متخصصان بهره مند شوید.