جان برای نان؛ کشاکش رنج و گنج

بسیاری از مردم مناطق مرزی غرب کشور به دنبال مجرایی برای ادامه زندگی و از سر ناچاری کوتاه ترین و خطرناکترین مسیر یعنی کولبری را برگزیده اند آنانی که تمام عمرشان برای پاسداری این مرز و بوم جنگیدند اما امروزه کمترین سهمی از عواید و نعمات مرزی نبرده اند.

به گزارش پارازیت، ایرنا نوشت: اگرچه پدیده کولبری برای هیچ گروه انسانی امری پسندیده و خوشایند نیست، اما کولبر و کولبری دو مولفه اصلی زندگی برای بخشی از مردمان مرزنشین در غرب کشور است، آمارهای رسمی تعداد کولبران را 80 تا 170 هزار نفر اعلام کرده اند.
طبق آمارارایه شده، بانه، مریوان و سقز در استان کردستان، سردشت و اشنویه در آذربایجان غربی، نوسود و پاوه در استان کرمانشاه بیشترین تعداد کولبران را دارند بنابراین کولبری اگرچه عرصه رنج و مخاطرات است اما از سوی تعدادی از ساکنان مناطق مرزی در پاسخ به شرایط اضطرار برگزیده شده است، تداوم کولبری، مناسبات سلطه را زیر سوال می برد و در عین حال ناکارآمدی سیاست های توسعه ای را نمایان می سازد.
طبق آمارارایه شده، بانه، مریوان و سقز در استان کردستان، سردشت و اشنویه در آذربایجان غربی، نوسود و پاوه در استان کرمانشاه بیشترین تعداد کولبران را دارندکولبری با وجود مخاطرات جسمی، جانی و تبعات نهادی و امنیتی تا به امروز تداوم پیدا کرده و از یک کنش اقتصادی به یک زیست جهان اجتماعی فرهنگی تبدیل شده است. هیرش قادرزاده و احمد غیاثوند در پژوهشی با عنوان «کشاکش رنج و گنج» [1] درصدد تامل در این مساله هستند که میدان کولبری، چگونه نابرابری ها و تعارض منافع موجود در میدان تجارت مرزی را بازنمایی می کند و کنشگران موجود در آن چرا نقش بسزایی در بازتولید آن دارند همچنین در نظر دارند تا به میانجی توصیف میدان کولبری به واکاوی سازوکارهای حفظ سرمایه از سوی بازیگران فرادست غیرنهادی و نحوه مواجهه با کولبری بپردازند.
در ادامه گزیده ای از آن را می خوانیم؛

چه مشخصه هایی بر میدان کولبری حاکم است؟

الف: مناسبات اقتدارگرایانه استثمارگرایانه: در میدان کولبری قدرت از بالا به پایین اعمال شده و آزادی عمل کولبر به شدت محدود می شود. در این روابط بیشترین بهره کشی از نیروی کارِ کولبر صورت می پذیرد. در چنین مناسباتی ضمانت چی قدرت کاملی در به کارگیری و اخراج کولبران دارد. در همین رابطه یکی از کولبران تحصیلکرده می گوید: «تعهدی به ما ندارند، دوست داشته باشند به راحتی میتونند مارو دَک کنند. ضمانتچی با کولبران بحث نمی کند، چون معتقد هستند با کولبران که صحبت بکنی انتظارات بیشتری پیدا میکنند، خودمانی میشوند. از نظر آنها کولبر خوب کولبریه که سر به زیر باشه، کار خودش رو انجام بده سوال نپرسه و هر چی گفتیم بگه چشم.»

ب: طرح ریزی یک سویه فرایند کولبری: ساختار اقتدار -استثمارگرایانه کولبری از طریق تضعیف قدرت و توانایی جمعی کولبران، در عمل مانع از مشارکت آنان در طرحی فرایند کار می شود. در ساختارهای غیرمشارکتی و اقتدارگرایانه مانند کولبری طراحی فرایندکار توسط فرادستانی نظیر ضمانتچی، حق مطلق تلقی می شود. حقی که در عمل به بهای نادیده گرفتن نیازهای کولبران و خطرات احتمالی اعمال می شود. بسیاری از حوادث کولبری نتیجه طراحی یک سویه ای است که ضمانتچی تنها با هدف سالم تحویل دادن کالا به صاحب بار، انجام می دهد.

ج: غیاب عاملیت جمعی: کولبران فاقد توانمندی مستقل گروهی برای کنش بر اساس اراده خودشان و نمایندگانی مطلع و مطمین هستند. این امر بیش از هر چیز از جایگاه مبهم کولبری در نظام حقوقی و انزوای قانونی و نهادی آنان سرچشمه می گیرد.
د: توزیع ناعادلانه سود و خطر: ماهیت روابط اقتدارگرایانه استثمارگرایانه موجود در میدان سبب شده سود و خطر میان افراد و گروه های مختلف به شیوه ای نابرابر تقسیم شود. این توزیع نابرابر به موقعیت و قرار گرفتن در سلسله مراتب میدان بستگی دارد.
اولویت کول (کالا) بر کولبر از دیگر مشخصه های میدان تجارت مرزی است. نگرانی صاحبان سرمایه در جهت از دست ندادن و خارج شدن سرمایه از چرخه کسب و کار سبب شده تا افزایش سود و دریافت سالم کالا به محور اصلی تصمیم گیری ها در میدان مبدل شودیکی از کولبران در این زمینه می گوید: «در کولبری اغلب ضمانتچی با تلفن امورات را به زیر مجموعه هایش اطلاع می دهد. وقتی حس کنه خطر وجود دارد، اصلاً نمیاد. صاحب بار هم اصلاً به مرز نمی آید. در خانه اش نشسته و منتظر رسیدن بارش است.» کولبران در میدان برخلاف صاحب بار، ضمانتچی و زیرمجموعه هایش در معرض تمامی خطرهای ممکن قرار دارند، از جانب آنان نیز مورد بهره کشی قرار گرفته و به رغم خطرهای احتمالی، دستمزد ناچیزی دریافت می کنند.

ه: تقدم کول بر کولبر: اولویت کول (کالا) بر کولبر از دیگر مشخصه های میدان تجارت مرزی است. نگرانی صاحبان سرمایه در جهت از دست ندادن و خارج شدن سرمایه از چرخه کسب و کار سبب شده تا افزایش سود و دریافت سالم کالا به محور اصلی تصمیم گیری ها در میدان مبدل شود. بر همین اساس این افراد با هدف افزایش سودآوری به حذف هزینه ها و اقدامات مربوط به سلامتی روی می آورند. در میدان تجارت مرزی نیروی کارِ ارزان راه را برای گسترش چنین امری هموار کرده است.

بازیگران فرادست از چه رویه هایی برای تداوم کولبری بهره می برند؟

الف) شایسته نمایی موقعیت: یکی از سازوکارهای حفظ سرمایه، احساس و ادعای شایستگی ای است که بازیگران فرادست غیرنهادی درباره جایگاه خود دارند. احساسی که فرد خود را مستحق می داند به وی احترام بگذارد، او را به رسمیت بشناسد و اجر نهد.
این دسته از افراد معتقدند به مردم خدمت لازم را انجام داده و استحقاق تکریم و برخورداری از موقعیت مناسب را در جامعه دارند، اما همزمان از قدرنشناسی تعدادی از مردم نیز گلایه دارند. یکی از سرمایه داران در این زمینه می گوید: «اگه ما نبودیم کولبری هم نبود که مردم انجام دهند. اتفاقاً باید از سرمایه دار تشکر کنند ما کاری رو اینجا انجام دادیم که دولت برای مردم منطقه انجام نداده است.»

ب) رویت ناپذیری: بنا به گفته های مصاحبه شوندگان، در میدان بویژه در مواقع فوت کولبران و در مجالس ترحیم اسمی از صاحب بار آورده نمی شود. به همین خاطر این افراد چیزی را به اشغال در می آورند که روزنبلوم و تراویس آن را جایگاه نامشخص و بینشان می نامند.
منظور آنها از این عبارت این است که افراد در مقولات نامشخص، نیاز ندارند هیچ توضیح خاصی بدهند بر مبنای یافته ها صاحب بار یا تاجر هیچگونه ارتباطی با کولبر ندارد و کولبر هم اطلاعی در این زمینه که بار متعلق به چه کسی (بومی و غیربومی) است، ندارد.
در بسیاری اوقات کولبر حتی اطلاعی از محتوای واقعی کول هایی که حمل می کند نیز ندارد. اصولاً صاحب بارهای بومی نیز از تعامل با کولبران پرهیز می کنند و همواره نوعی فاصله میان این دو و حفظ جایگاه طبقاتی وجود دارددر بسیاری اوقات کولبر حتی اطلاعی از محتوای واقعی کول هایی که حمل می کند نیز ندارد. اصولاً صاحب بارهای بومی نیز از تعامل با کولبران پرهیز می کنند و همواره نوعی فاصله میان این دو و حفظ جایگاه طبقاتی وجود دارد. صاحبان بار نیز هیچ شناختی از کولبرانی که کالاهایشان را حمل می کنند، ندارند. بنابراین می توان گفت نامریی بودن و عدم حضور سرمایه دار در میدان احتمال کمترین خسارت مالی و جانی را برای وی به همراه دارد.

ج) طبیعی نمایی موقعیت: در این سازوکار، به جای آنکه تمایز و تفاوت موقعیت به مثابه برساخت اجتماعی در نظر گرفته شود، سلسله مراتب اجتماعی را امری طبیعی و بدون ارتباط و وابستگی آنها به روابط قدرت تلقی می کنند. یکی از تاجران عمده در این زمینه می گوید «اگه کولبری بخواد بازرگان بشه به شخص خودش برمیگرده. این نتیجه توانایی و دستاوردهای شخصیه. اگه بازرگان نشد تقصیر خودش بوده، وضعیت موجود هم ناشی از تلاش و ریسک- پذیری افراد در بازار است.»

د) شکستن استتار؛ پیشروی خزنده: همزمان که در میدان تجارت مرزی، بازیگران فرادست دارای مشخصه گمنامی هستند در ابعاد رسمی و غیررسمی جامعه پیشروی هایی داشته اند. برمبنای مصاحبه های میدانی، این افراد در بعد رسمی ضمن وابستگی و ارتباط با نهادهای قدرت، ضمن درنظر گرفتن منافعشان بر سیاست گذاری های منطقه تاثیر گذاشته و به عنوان معتمدان محلی مطرح شده اند. همچنین در بعد غیررسمی با در دست داشتن نبض بازار بر قیمت های اجاره بهای خانه ها و مغازه ها، قیمت زمین و مسکن، قیمت کول و ضمانت تاثیرگذار هستند.

کولبران، کولبری را برطبق چه مناسباتی می پذیرند؟

الف) پذیرش سازشکارانه: شخص کولبر همزمان که کولبری را به عنوان یک شغل برگزیده، فرادستی دیگران را نیز پذیرفته است و به جهت ناکارآمدی سیستم دولتی در تامین اشتغال پایدار به میدان کولبری پناه آورده است. یکی از کولبران می گوید: «مجبوری نقش بازی کنی وقتی زندگیت در دست یک مامور یا سربازه چیکار باید بکنی؟ مجبوری به هر ساز برقصی.»

ب) تحمل پذیرساختن خطرات: حیات کولبران از زیست سیاسی و کرامتی جدا شده و به جان محض کاهش یافته است؛ حیاتی که از حمایت های قانونی و اجتماعی طرد و دچار نوعی بی پناهی می شود. در این حالت تنها چیزی که برای کولبر باقی می ماند تقلا برای بقا و به کار بستن شیوه هایی برای تاب آوری و تحمل پذیرساختن مخاطرات است. آنها در جمع خود مناسک و آداب خاصی در جهت تقویت همبستگی جمعی و کاهش دشواری های کار دارند. در گذر زمان کولبرها به منطقه و مسیر شناخت پیدا می کنند و سعی می کنند مخاطرات را کاهش دهند.
کولبران، بیشتر اقدام به کولبری را توجیه نموده و آن را شغلی قلمداد می کنند که در درجه اول مجبور به انجام آن هستند و در درجه دوم فعالیتی حلال محسوب می شود. برخی هم آن را شغلی موقّتی و نه دایمی در نظر می گیرندج) موجه سازی: به باور مصاحبه شوندگان از سویی نگاه جامعه و انگ های دیگران رنج آور است و از سوی دیگر گرفتار شدن در چنگال فقر و فلاکت گزینه دیگری را پیش رویشان نگذاشته است. در این برزخ فکری، آنها بیشتر اقدام به کولبری را توجیه نموده و آن را شغلی قلمداد می کنند که در درجه اول مجبور به انجام آن هستند و در درجه دوم فعالیتی حلال محسوب می شود. همچنین تعدادی دیگر از کولبران آن را همچون فعالیتی موقّتی و نه دایمی در نظر می گیرند. گویی اینکار نوعی آسودگی خاطر را برای آنان فراهم می آورد. تعدادی دیگر از کولبران نیز به رغم اینکه به زیانباری کولبری در جنبه های مختلف آگاه بودند، اما خود را مقصر قلمداد نمی کردند.

د) کولبری به مثابه مبارزه منفی: بر مبنای مصاحبه های صورت گرفته با کولبران، سرکوفت خوری ها بعد از بیکاری و وابستگی طولانی مدت به خانواده و تاخیر در ازدواج، جوانان را دلزده از شرایطی می کند که در آن گرفتار شده اند، بنابراین به دنبال پیدا کردن مجرایی برای اثبات شایستگی ها و توانایی های خود هستند و چون اثبات خود به مسیر معمول و بهنجار هزینه بر و زمانبر است، کوتاه ترین و در عین حال خطرناکترین مسیر را انتخاب می کنند.

پایان خبر پارازیت