معماری شهر زیر زمینی اویی

شهر زیر زمینی اویی، شاهکاری پنهان در دل زمین است که گواهی بر هوشمندی و توانایی نیاکان ما در ایران باستان محسوب می شود. این مجموعه بی نظیر که در زیر بافت کنونی شهر نوش آباد قرار گرفته، با دالان های تودرتو، اتاق های کوچک و سیستم های دفاعی و زیستی هوشمندانه، هر بیننده ای را به شگفتی وا می دارد و نمونه ای خیره کننده از مهندسی سازه های زیرزمینی است. گویی هر بخش از این سازه، داستانی از رنج و امید، تدبیر و استقامت را روایت می کند.

سفر به عمق تاریخ، همیشه با کشف و شهودهای فراوان همراه بوده است. وقتی صحبت از ایران باستان می شود، ذهن به سوی تخت جمشید، پاسارگاد و دیگر بناهای باشکوه کشیده می شود؛ اما در زیر سطح زمین، گنجینه هایی نهفته اند که کمتر به چشم می آیند، ولی از نظر نبوغ معماری و مهندسی، چیزی کمتر از سازه های روی زمین ندارند. شهر زیرزمینی اویی در نوش آباد، دقیقاً یکی از همین گنجینه هاست؛ پدیده ای شگفت انگیز که نه تنها یک پناهگاه ساده، بلکه یک شهر کامل با تمام امکانات دفاعی و زیستی در دل خاک است.

تصور کنید نیاکان ما، هزاران سال پیش، با ابتدایی ترین ابزارها، چگونه توانستند در دل سنگی زمین، چنین مجموعه پیچیده ای را حفر کنند و آن را به گونه ای طراحی کنند که در مواقع خطر، جان هزاران نفر را نجات دهد. این سؤال، تنها با گشت وگذار در دالان های باریک و اتاق های کوچک اویی پاسخ داده می شود؛ جایی که هر قدم، روایتگر داستانی از بقا، استقامت و هوش ایرانی است.

اویی کجاست و ریشه نامش از کجا می آید؟

برای درک عظمت معماری شهر زیر زمینی اویی، ابتدا باید به موقعیت آن پرداخت. این شهر باستانی در زیر بافت کنونی شهر نوش آباد، در فاصله حدوداً سه کیلومتری از آران و بیدگل و ۱۳ کیلومتری کاشان، جای گرفته است. موقعیت آن در منطقه کویری مرکزی ایران، نشان دهنده نیاز مبرم به پناهگاه های زیرزمینی در گذشته های دور است؛ جایی که شرایط اقلیمی سخت و ناامنی های گاه وبی گاه، مردم را به سمت خلاقیت و نوآوری سوق می داد.

موقعیت جغرافیایی و تاریخی نوش آباد

شهر نوش آباد، خود دارای پیشینه ای کهن و افتخارآمیز است. نام آن که برخی ریشه اش را به «انوشیروان»، پادشاه مقتدر ساسانی، نسبت می دهند، از همان ابتدا، نشانی از اهمیت و جایگاه ویژه این منطقه در تاریخ ایران دارد. باور بر این است که نوش آباد در دوره ای پایتخت انوشیروان ساسانی بوده و این موضوع، خود به عظمت تاریخی منطقه می افزاید. گویی این سرزمین از دیرباز، جایگاه انسان هایی بوده که در پی ساختن و پایدار ماندن بودند.

ریشه های نام گذاری اویی

نام «اویی» نیز به خودی خود داستان ها دارد و ریشه های جالبی برای آن روایت می شود:

• روایت ارتباطی: یکی از روایات مشهور این است که در هنگام حضور مردم در دالان های تودرتوی شهر، برای صدا زدن یکدیگر یا جلب توجه، از واژه «اویی» استفاده می کردند. این واژه ساده، در آن تاریکی و سکوت عمیق، می توانسته ندای بقا و همبستگی باشد.
• روایت عملیاتی: روایت دیگر به حفاران این مجموعه بازمی گردد. گفته می شود کارگران در حین حفاری، زمانی که ظرف خاک پر می شد، با گفتن «اویی» به همکاران خود اعلام می کردند که زمان تخلیه خاک فرا رسیده است. این روایت، ارتباطی عمیق با فرآیند ساخت و ساز این شهر عظیم زیرزمینی دارد.

هر دو روایت، گویای آن است که نام اویی، نه یک نام تشریفاتی، بلکه برگرفته از دل زندگی و کار مردمی است که این شهر را ساختند و از آن استفاده کردند. این سادگی و بومی بودن نام، به اعتبار تاریخی و حس اصالت این مکان می افزاید.

شاهکار معماری دفاعی و هوشمندانه اویی: بررسی جزئیات

معماری شهر زیر زمینی اویی، تنها یک حفره در زمین نیست؛ بلکه یک سیستم دفاعی و زیستی کاملاً هوشمندانه است که با در نظر گرفتن تمامی جنبه های بقا و مقابله با تهدیدات، طراحی شده است. هر گوشه از این شهر، نشانه ای از نبوغ معماران باستانی است که با دست خالی و اراده ای پولادین، چنین سازه ای را خلق کرده اند.

هدف اصلی ساخت: پناهگاه اضطراری و دفاع

هدف اصلی از ساخت شهر زیرزمینی اویی، ایجاد پناهگاهی امن و اضطراری در دوران ناامنی ها و حملات مهاجمان بوده است. این شهر، مکانی برای دفاع از جان و مال مردم در برابر غارتگران و نیروهای متخاصم به شمار می رفت. در طول قرون، از دوره ساسانی تا قاجار، هرگاه بوی ناامنی به مشام می رسید، مردم نوش آباد به اعماق زمین پناه می بردند و در این سازه هوشمندانه، در برابر دشمن ایستادگی می کردند.

ساختار کلی و گستردگی: وسعت و پیچیدگی

وقتی قدم در شهر زیرزمینی اویی می گذارید، با شبکه ای متراکم و پیچیده از دالان های باریک، اتاق های تودرتو و فضاهای مختلف روبه رو می شوید. این مجموعه که وسعت آن در برخی تخمین ها به حدود ۱۷۰۰۰ متر مربع می رسد، نه تنها به صورت افقی در زیر بافت قدیم شهر گسترش یافته، بلکه به صورت عمودی نیز تا چندین طبقه به عمق زمین فرو رفته است. هر چند حفاری این سازه عظیم و وسیع به طور کامل با دست و ابزارهای ابتدایی انجام شده است، اما نتیجه نهایی، گواه اراده آهنین و مهارت بی نظیر سازندگان آن است.

معماری طبقاتی: سه سطح برای بقا

کارشناسان باستان شناسی، سه طبقه اصلی را برای شهر زیرزمینی اویی متصور شده اند که هر یک در عمق خاصی از زمین قرار دارند و احتمالاً کاربری های متفاوتی داشته اند:

1. طبقه اول: در عمق ۴ تا ۶ متری از سطح زمین قرار دارد. این طبقه شاید بیشتر برای گمراه کردن دشمنان و به عنوان لایه دفاعی اولیه به کار می رفته است.
2. طبقه دوم: با عمق ۱۲ تا ۱۶ متری، فضایی امن تر را فراهم می کرده و می تواند برای اقامت های کوتاه مدت یا ذخیره سازی اولیه مورد استفاده قرار می گرفته باشد.
3. طبقه سوم: عمیق ترین طبقه در حدود ۱۸ تا ۲۲ متری زیر زمین است. این طبقه احتمالاً برای اقامت های طولانی تر و محافظت حداکثری در برابر دشمنان طراحی شده بود. ورود به این طبقه از طریق ورودی های مخفی در خانه ها و تنورها ممکن بوده، که خود نشانه ای از نبوغ دفاعی است.

جزئیات مهندسی داخلی: زندگی در عمق زمین

در اویی، هر جزئی با هدف خاصی طراحی شده است تا زندگی در اعماق زمین را در مواقع اضطراری ممکن سازد:

• ارتفاع استاندارد: ارتفاع راهروها و اتاق ها بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتی متر است. این ارتفاع، برای تردد یک انسان معمولی کاملاً مناسب بوده و در عین حال، در جنبه های دفاعی نیز نقش داشته است.
• فضاهای زیستی: در گوشه و کنار دالان ها و اتاق ها، سکوهای کوتاهی برای نشستن دیده می شود. تاقچه های کوچک نیز برای قرار دادن اشیا و لوازم ضروری تعبیه شده بودند، که نشان دهنده برنامه ریزی برای اقامت طولانی مدت است.
• سیستم روشنایی: برای تامین روشنایی در تاریکی مطلق زیرزمین، جای پیه سوزهای سفالی در فواصل مشخص بر روی دیوارها به چشم می خورد. روغن این پیه سوزها احتمالاً از عصارخانه های تاریخی نوش آباد تامین می شده است.
• توالت ها: حتی برای نیازهای بهداشتی نیز تمهیداتی اندیشیده شده بود. در ابتدای ورودی برخی مجموعه ها، اتاق های کوچکی به عنوان توالت تعبیه شده بودند که نشان از در نظر گرفتن تمامی ابعاد زندگی در این پناهگاه است.

معماری دفاعی در عمل: سد راه مهاجمان

اویی نه تنها یک پناهگاه، بلکه یک قلعه دفاعی زیرزمینی است که با هوشمندی تمام طراحی شده:

• ورودی های استراتژیک: ورودی های شهر، اغلب با آب انبارها و پایاب ها ارتباط داشتند و پله ها به گونه ای طراحی شده بودند که حرکت از پایین به بالا را برای مدافعان آسان تر می کرد، در حالی که برای مهاجمان دشواری ایجاد می کرد.
• طراحی تنگ و کوتاه راهروها: راهروهای اویی، عمداً تنگ و کوتاه طراحی شده اند. این ویژگی، قدرت تهاجمی دشمن را به صفر می رساند. مهاجمان نمی توانستند به صورت گروهی حمله کنند و ناگزیر بودند تک تک وارد شوند، که این امر مقابله با آن ها را برای مدافعان آسان تر می کرد. ارتفاع کم سقف نیز باعث می شد دشمنان نتوانند به راحتی حرکت کرده و تسلط خود را از دست بدهند.
• تسلط مدافعان: با چنین ساختاری، مدافعان همواره از موقعیت برتری برای مقابله با دشمن برخوردار بودند و می توانستند به خوبی از خود و مردم در برابر حملات دفاع کنند.

نبوغ در سیستم های پشتیبانی حیات: نفس کشیدن در زیر زمین

یکی از شگفت انگیزترین جنبه های معماری اویی، سیستم های پشتیبانی حیات آن است که امکان اقامت طولانی مدت را در زیر زمین فراهم می کرد:

• تهویه هوای طبیعی:
  • در طبقه اول، کانال های ارتباطی با سطح زمین برای تهویه هوا ایجاد شده بود.
  • چاه های ارتباطی L-شکل بین طبقات، علاوه بر مسیر عبور و مرور، نقش حیاتی در ایجاد جریان هوا و اختلاف فشار داشتند. این چاه ها مانند بادگیرهای طبیعی عمل کرده و هوای تازه را به اعماق زمین هدایت می کردند. این شیوه تهویه، یادآور سیستم هوشمند قنات هاست.
• تامین آب: دسترسی به آب شرب، از طریق ارتباط شهر با قنات ها و پایاب ها میسر می شد. این ارتباط، یکی از مهمترین الزامات برای بقای طولانی مدت در زیر زمین بود.
• ذخیره سازی: شواهد نشان می دهد که در اویی، انبارهایی برای نگهداری غله و گندم نیز وجود داشته است. این انبارهای غذایی، امکان اقامت های طولانی تر و خودکفایی نسبی را در زمان محاصره یا ناامنی فراهم می کرد.

معماری شهر زیر زمینی اویی، تنها یک پناهگاه نیست، بلکه نمادی از نبوغ، استقامت و سازگاری انسان ایرانی با شرایط سخت، با تکیه بر دانش و خلاقیت بومی است.

تاریخچه کشف و ثبت ملی

داستان کشف شهر زیرزمینی اویی، خود به اندازه معماری اش جذاب و شگفت انگیز است؛ کشفی که کاملاً اتفاقی رخ داد و پرده از رازی هزاران ساله برداشت.

کشف اتفاقی: راز سر به مهر

در سال ۱۳۸۲ (و برخی روایات ۱۳۸۵)، فردی در حین حفاری چاه در منزل شخصی خود در نوش آباد، به طور غیرمنتظره ای به دالان های تودرتو و ناشناخته ای برخورد. این کشف اتفاقی، سرآغاز یک ماجرای بزرگ باستان شناسی شد. گویی زمین پس از قرن ها، گنجینه پنهان خود را به انسان های امروزی نشان می داد.

بلافاصله پس از این کشف، تحقیقات میراث فرهنگی آغاز شد. کارشناسان به سرعت به اهمیت این سازه پی بردند و مطالعات گسترده ای برای رمزگشایی از رازهای اویی شروع شد. این کشف، نه تنها برای نوش آباد، بلکه برای تاریخ و باستان شناسی ایران، نقطه عطفی محسوب می شد.

این شهر باستانی که برای قرن ها در زیر خاک مدفون بود و حتی در دوران قاجار نیز پس از یک سیل عظیم، کاملاً از نظرها پنهان شده بود، حالا دوباره جان می گرفت و داستان های ناگفته خود را زمزمه می کرد.

ثبت ملی: پاسداری از میراث

با درک اهمیت و ارزش بی نظیر شهر زیرزمینی اویی، این اثر ارزشمند در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۵، با شماره ثبت ۱۵۸۱۶، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این اقدام، نه تنها تضمینی برای حفاظت از این میراث گرانبها بود، بلکه راه را برای مطالعات بیشتر، مرمت و آماده سازی آن برای بازدید عموم هموار کرد.

دوران استفاده: از ساسانیان تا قاجار

بر اساس شواهد باستان شناسی، استفاده از این مجموعه ارزشمند از دوران ساسانیان و اوایل اسلام آغاز شده و در دوره های بعدی همچون سلجوقی، صفویه و حتی قاجار نیز ادامه داشته است. این امر نشان می دهد که نیاز به پناهگاه های زیرزمینی در طول تاریخ طولانی ایران، همواره وجود داشته و اویی برای قرون متمادی، نقش حیاتی در حفظ جان و امنیت مردم منطقه ایفا کرده است.

راهنمای بازدید از شهر زیر زمینی اویی (نکات عملی)

سفر به شهر زیرزمینی اویی، تجربه ای فراموش نشدنی است؛ گویی در زمان سفر کرده اید و به دل تاریخ رفته اید. برای آنکه این تجربه به بهترین شکل ممکن رقم بخورد، دانستن برخی نکات عملی ضروری است.

مسیر دسترسی: چگونه به اویی برسیم؟

شهر نوش آباد و شهر زیرزمینی اویی، به راحتی از شهرهای بزرگ ایران قابل دسترسی هستند:

• از کاشان: اگر از مرکز کاشان حرکت می کنید، حدود ۱۳ کیلومتر مسیر پیش رو دارید. با طی کردن بلوار کویر و ادامه مسیر در جاده نوش آباد-کاشان، به راحتی به مقصد خواهید رسید.
• از اصفهان: فاصله اصفهان تا نوش آباد حدود ۲۲۰ کیلومتر است که تقریباً ۲ ساعت و ۳۰ دقیقه رانندگی زمان می برد.
• از تهران: از تهران، مسیر ۲۳۶ کیلومتری تا نوش آباد در پیش دارید.

شهر اویی درست در مرکز شهر نوش آباد قرار گرفته و یافتن آن کار دشواری نیست.

ساعات بازدید و قیمت بلیط

شهر زیرزمینی اویی معمولاً در تمام ایام هفته باز است و از ساعت ۹ صبح تا غروب آفتاب پذیرای بازدیدکنندگان است. توصیه می شود پیش از برنامه ریزی سفر، برای اطمینان از ساعات دقیق بازدید و قیمت بلیط، با مرکز گردشگری نوش آباد یا میراث فرهنگی تماس بگیرید. قیمت بلیط برای گردشگران داخلی معمولاً مقرون به صرفه است.

ورودی های فعلی و تجربه بازدید

در حال حاضر، ورودی های اصلی شهر زیرزمینی اویی از طریق راه پله های آب انبارها میسر شده است. دو ورودی برای گردشگران باز شده که یکی به طول حدود ۴۰۰ متر و دیگری حدود ۸۰۰ متر است. آنچه بازدیدکنندگان می توانند ببینند، معمولاً تنها بخش هایی از طبقه اول و راهروهای مرتبط به آن است؛ زیرا قسمت های عمیق تر و گسترده تر هنوز در دست مطالعه و آماده سازی هستند یا به دلایل حفاظتی مسدود مانده اند. یکی از این مجموعه های کشف شده، مجموعه ای بزرگتر به وسعت حدود ۷۰۰۰ متر مربع است که هنوز برای بازدید همگانی باز نشده و اسرار خود را در دل زمین نگاه داشته است.

نکات مهم برای بازدیدکنندگان

• لباس مناسب: به دلیل دمای پایین تر در زیر زمین و همچنین احتمال وجود رطوبت، پوشیدن لباس مناسب و کمی گرم تر توصیه می شود.
• کفش راحت: راهروها ممکن است ناهموار باشند، بنابراین کفش راحت برای پیاده روی ضروری است.
• آمادگی برای فضاهای باریک: برخی از راهروها و دالان ها تنگ و کم ارتفاع هستند. افرادی که ممکن است در فضاهای بسته احساس ناراحتی کنند، باید به این نکته توجه داشته باشند.
• حس اسرارآمیز فضا: خود را برای تجربه ای مرموز و شگفت انگیز آماده کنید. این فضاها، حس عمیقی از تاریخ، تلاش و بقا را به انسان منتقل می کنند.

بخش های هنوز کشف نشده

همچنان بخش های وسیعی از این شهر زیرزمینی عظیم، کشف نشده باقی مانده اند. با هر کاوش جدید، ممکن است رمز و رازهای تازه ای از اویی فاش شود و ابعاد بیشتری از هوشمندی معماران باستانی ایران آشکار گردد. این موضوع، جذابیت بازدید از اویی را دوچندان می کند؛ چرا که هر بازدیدکننده می تواند خود را جزئی از یک اکتشاف بزرگ تصور کند.

جاذبه های پیرامونی نوش آباد: تجربه ای کامل تر

سفر به نوش آباد تنها به بازدید از شهر زیرزمینی اویی محدود نمی شود. این شهر دارای جاذبه های تاریخی و فرهنگی دیگری نیز هست که می توانند تجربه سفر شما را کامل تر و غنی تر سازند.

مسجد جامع عتیق: از آتشکده تا مسجد

در هفتاد متری شهر زیرزمینی اویی، مسجدی کهن به نام مسجد جامع عتیق قرار دارد. این مسجد، با تاریخچه ای بیش از هزار سال، از نظر فرهنگی و معماری دارای ارزش بسیاری است. بر اساس روایات، این مکان در ابتدا یک آتشکده زرتشتی بوده که پس از ورود اسلام به ایران، به مسجد تبدیل شده است. این تغییر کاربری، خود گواهی بر همزیستی و تداوم فرهنگی در این سرزمین است.

مسجد جامع عتیق در دوره سلجوقی ساخته شده و معماری آن، با مناره زیبا، ایوان جنوبی چشم نواز و شبستان هایی با سقف های طاق چشمه ای، هر بیننده ای را تحت تاثیر قرار می دهد. کاشی کاری های ظریف و کتیبه های قرآنی بر ایوان جنوبی، نمونه ای از هنر اسلامی ایران است. سه درب تاریخی از دوران صفویه و قاجار نیز به زیبایی این مسجد می افزایند. این مسجد که در سال ۱۳۹۴ مورد بازسازی قرار گرفت، اکنون در بهترین حالت خود قرار دارد و آماده پذیرایی از علاقه مندان به معماری و تاریخ است.

امامزاده اسحاق و تخته گاه: داستان های اسطوره ای

در کنار مسجد عتیق، محلی به نام امامزاده اسحاق قرار دارد که در جوار آن، تخته گاهی مرموز دیده می شود. داستان های جالبی درباره تخته گاه نقل می شود که آن را به دوران انوشیروان ساسانی پیوند می زند. گفته می شود این مکان، زمانی بارگاه انوشیروان بوده و زنجیری عدالت داشته که یک سر آن به آسمان وصل می شده است. هر گناهکاری که زنجیر را می گرفته و قسم بی گناهی می خورده، به آسمان می رفته است. این روایت های اسطوره ای، به فضای معنوی و تاریخی منطقه عمق و جذابیت بیشتری می بخشد، هرچند که اثبات تاریخی آن ها ممکن نیست.

قهوه انوشه: طعم نوش آباد

در سفر به نوش آباد، چشیدن قهوه انوشه را فراموش نکنید. این نوشیدنی سنتی و فرهنگی نوش آباد، خاص جشن ها و مراسم این دیار بوده است. قهوه انوشه با جوشاندن طولانی مدت قهوه به همراه شکر و ادویه های مختلف تهیه می شود و طعمی منحصربه فرد و فراموش نشدنی دارد. این تجربه، تکمیل کننده سفر فرهنگی شما خواهد بود.

کتاب شهر زیرزمینی نوش آباد؛ میراث جان اندیشی ایرانی: دریچه ای به درک عمیق تر

برای آن دسته از بازدیدکنندگان و پژوهشگران که در پی درک عمیق تر از شهر زیرزمینی اویی و هویت فرهنگی نوش آباد هستند، کتاب شهر زیرزمینی نوش آباد؛ میراث جان اندیشی ایرانی اثر سید محمد علوی نوش آبادی، منبعی ارزشمند و بی نظیر است. این کتاب، حاصل پنج سال تلاش تحقیقاتی نویسنده است که در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ به چاپ رسیده و دریچه ای نو به سوی شناخت هویت، فرهنگ، اسطوره ها، جشن ها و اقلیم شادمانه این منطقه می گشاید.

این اثر نه تنها به بررسی جنبه های معماری و تاریخی اویی می پردازد، بلکه مفهوم جان اندیشی را در گستره ملی بازتاب می دهد و تلاشی است برای شناساندن هویت و فرهنگ غنی ایران و یادآوری ارزش زندگی و قداست جان انسان. مطالعه این کتاب، دیدگاهی جامع و عمیق تر از آنچه در بازدید مستقیم به دست می آید، به خواننده ارائه می دهد و او را با ابعاد فلسفی و انسانی این میراث باستانی آشنا می کند.

نتیجه گیری: میراثی از هوشمندی و استقامت

شهر زیرزمینی اویی در نوش آباد، تنها یک سازه باستانی نیست؛ بلکه یک سند زنده از تاریخ، فرهنگ و نبوغ معماران ایرانی است. معماری این شهر، با دالان های پیچیده، اتاق های تودرتو، سیستم های دفاعی هوشمندانه و سازوکارهای طبیعی تهویه هوا، نشان دهنده اوج خلاقیت و تدبیر نیاکان ما در مواجهه با چالش های زمانه خود است. هر قدم در این شهر زیرزمینی، روایتگر داستانی از استقامت، تلاش برای بقا و میل به زندگی است.

بازدید از اویی، نه تنها فرصتی برای آشنایی با یک شاهکار مهندسی باستانی است، بلکه دعوتی است برای درک عمیق تر از هوش و توانایی های تمدن ایران باستان. این میراث گرانبها، نه تنها باید حفظ و پاس داشته شود، بلکه باید به عنوان منبع الهام بخش برای نسل های آینده، معرفی و ترویج گردد تا ارزش های نهفته در آن، همواره زنده بماند.

این سفر به عمق زمین و تاریخ، هر کسی را به فکر وا می دارد که چگونه انسان در شرایط سخت، می تواند خلاقیت خود را به اوج برساند و سازه هایی بیافریند که قرن ها پس از او، همچنان مایه شگفتی و تحسین باشند. شهر زیرزمینی اویی، به راستی، تبلور این نبوغ و استقامت است و دعوت کننده هر روح جستجوگری به کشف رازهای نهفته در دل خاک.