ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی

ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی به عنوان یکی از مهم ترین ستون های حقوقی در زمینه حفاظت از مالکیت و تصرفات مشروع در ایران شناخته می شود. این ماده به طور خاص به جرایم مربوط به تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق در اموال غیرمنقول می پردازد و راهی برای بازگرداندن نظم و عدالت در مواردی فراهم می آورد که کسی بدون مجوز قانونی، به مال دیگری دست درازی کرده یا از حقوق وی جلوگیری کند. این قانون، با جزئیات و تبصره های خود، چارچوبی محکم برای رسیدگی به این دست از دعاوی کیفری ارائه می دهد.

تجربه نشان داده است که دعاوی مربوط به املاک و تصرفات، از پیچیده ترین و حساس ترین پرونده های قضایی هستند. بسیاری از مالکان، متصرفین، خریداران، و حتی فروشندگان املاک ممکن است در طول مسیر زندگی خود با موقعیت هایی مواجه شوند که نیازمند شناخت دقیق از این ماده و مفاهیم مرتبط با آن باشند. از یک زمین کشاورزی که به ناحق دیوارکشی شده تا حق عبوری که به شکلی ناعادلانه مسدود گشته، همگی مصادیقی از موضوعات تحت شمول این ماده هستند. درک عمیق از این قانون نه تنها به افراد کمک می کند تا از حقوق خود دفاع کنند، بلکه می تواند مانع از بروز مشکلات حقوقی در آینده نیز شود. در ادامه، سفری جامع را آغاز خواهیم کرد تا ابعاد مختلف این ماده قانونی را به تفصیل بررسی کنیم و راهکارهای عملی را در اختیار مخاطبان قرار دهیم، از مالکان نگران تا متخصصین حقوقی که به دنبال یک منبع معتبر و تحلیلی هستند.

متن کامل ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی و تبصره های آن

ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی (کتاب پنجم – تعزیرات و مجازات های بازدارنده) به وضوح به رفتارهای مجرمانه ای می پردازد که هدفشان نقض حقوق مالکیت و تصرف دیگران است. این ماده سنگ بنای بسیاری از دعاوی ملکی و کیفری در ایران محسوب می شود و درک دقیق آن برای هر ذی نفعی ضروری است.

«هر کس به وسیله صحنه سازی از قبیل پی کنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرت بندی، نهرکشی، حفر چاه، غرس اشجار و زراعت و امثال آن به تهیه آثار تصرف در اراضی مزروعی اعم از کشت شده یا در آیش زراعی، جنگل ها و مراتع ملی شده، کوهستان ها، باغ ها، قلمستان ها، منابع آب، چشمه سارها، انهار طبیعی و پارک های ملی، تاسیسات کشاورزی و دامداری و دامپروری و کشت و صنعت و اراضی موات و بایر و سایر اراضی و املاک متعلق به دولت یا شرکت های وابسته به دولت یا شهرداری ها یا اوقاف و همچنین اراضی و املاک و موقوفات و محبوسات و اثلاث باقیه که برای مصارف عام المنفعه اختصاص یافته یا اشخاص حقیقی یا حقوقی به منظور تصرف یا ذی حق معرفی کردن خود یا دیگری، مبادرت نماید یا بدون اجازه سازمان حفاظت محیط زیست یا مراجع ذی صلاح دیگر مبادرت به عملیاتی نماید که موجب تخریب محیط زیست و منابع طبیعی گردد یا اقدام به هر گونه تجاوز و تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در موارد مذکور نماید به مجازات یک ماه تا یک سال حبس محکوم می شود. دادگاه موظف است حسب مورد رفع تصرف عدوانی یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق یا اعاده وضع به حال سابق نماید.»

تبصره ۱: «رسیدگی به جرائم فوق الذکر خارج از نوبت به عمل می آید و مقام قضایی با تنظیم صورتمجلس دستور متوقف ماندن عملیات متجاوز را تا صدور حکم قطعی خواهد داد.»

تبصره ۲: «در صورتی که تعداد متهمان سه نفر یا بیشتر باشد و قرائن قوی بر ارتکاب جرم موجود باشد قرار بازداشت صادر خواهد شد، مدعی می تواند تقاضای خلع ید و قلع بنا و اشجار و رفع آثار تجاوز را بنماید.»

شرح و تبیین مفاهیم و اصطلاحات کلیدی ماده ۶۹۰

برای درک کامل ماده ۶۹۰ و کاربرد آن در موقعیت های واقعی، لازم است با مفاهیم و اصطلاحات کلیدی آن آشنا شویم. این تعاریف، اساس تشخیص و تفکیک انواع جرایم مربوط به تصرفات را تشکیل می دهند.

تصرف عدوانی

تصرف عدوانی در ساده ترین تعریف خود به معنای استیلاء بر مال غیرمنقول دیگری، بدون رضایت مالک یا متصرف قبلی است. این مفهوم می تواند هم جنبه حقوقی داشته باشد و هم کیفری. در تصرف عدوانی حقوقی، فرد متصرف، ملکی را که قبلاً در تصرف دیگری بوده، از تصرف او خارج می کند و متصرف قبلی برای اعاده تصرف خود دعوا می کند. در اینجا لزوماً نیازی به اثبات مالکیت نیست و صرف اثبات تصرف سابق کفایت می کند. اما در تصرف عدوانی کیفری، موضوع فراتر از بازپس گیری تصرف است و پای مجازات به میان می آید. برای تحقق جرم تصرف عدوانی کیفری، باید عنصر سوء نیت (قصد مجرمانه) نیز وجود داشته باشد و شاکی معمولاً باید مالکیت خود را اثبات کند.

تصرف عدوانی تنها در مورد اموال غیرمنقول (مانند زمین، خانه، باغ) صدق می کند و شامل اموال منقول (مانند خودرو، پول) نمی شود.

مزاحمت از حق

مزاحمت از حق زمانی رخ می دهد که کسی بدون آنکه مال غیرمنقول را به طور کامل از تصرف دیگری خارج کند، در استفاده و بهره برداری وی از ملکش اخلال ایجاد کند. به عبارت دیگر، متصرف اصلی هنوز ملک را در اختیار دارد، اما مزاحم با اعمال خود، آسایش یا امکان بهره برداری کامل او را مختل می کند. مثلاً، کسی که با پارک کردن مداوم خودروی خود جلوی درب پارکینگ همسایه، موجب ایجاد مشکل در رفت وآمد او می شود، در واقع مزاحمت از حق ایجاد کرده است. یا ایجاد سر و صدای بیش از حد، بوی نامطبوع عمدی، یا مسدود کردن راه دسترسی به بخشی از ملک، از مصادیق رایج مزاحمت از حق هستند.

ممانعت از حق

ممانعت از حق به حالتی اطلاق می شود که فردی، اجازه استفاده از حق قانونی دیگری را در یک مال غیرمنقول سلب کند. در این حالت نیز، مال از تصرف کامل صاحب حق خارج نمی شود، اما متهم مانع از اعمال یکی از حقوق مربوط به آن می شود. برای مثال، اگر فردی مانع از عبور همسایه از یک راه مشترک (حق ارتفاق) شود، یا مانع از استفاده صاحب ملک از انشعابات آب، برق، گاز یا تلفن شود، مرتکب ممانعت از حق شده است. تفاوت اصلی با مزاحمت در این است که ممانعت به طور مستقیم حق خاصی را هدف قرار می دهد و از اعمال آن جلوگیری می کند، در حالی که مزاحمت بیشتر به اخلال در آرامش یا کلیت بهره برداری اشاره دارد.

«صحنه سازی» و «تهیه آثار تصرف»

این بخش از ماده ۶۹۰ به اعمالی اشاره دارد که فرد برای وانمود کردن تصرف یا اثبات ذی حق بودن خود یا دیگری در ملک غیرمنقول انجام می دهد، حتی اگر لزوماً به تصرف کامل نینجامد. مصادیقی که در خود ماده ذکر شده اند، مانند پی کنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرت بندی، نهرکشی، حفر چاه، غرس اشجار (کاشتن درخت) و زراعت، همگی نمونه هایی از ایجاد آثار فیزیکی بر روی زمین هستند. هدف از این اعمال، ایجاد این تصور است که فرد صحنه ساز یا کسی که او ذی حق معرفی می کند، مالک یا متصرف واقعی ملک است. اثبات صحنه سازی معمولاً از طریق شهادت شهود، تصاویر، گزارش کارشناس رسمی و حتی شکواییه قبلی متصرف قبلی، ممکن می شود.

«اراضی و املاک مشمول»

ماده ۶۹۰ دامنه وسیعی از اموال غیرمنقول را تحت پوشش قرار می دهد که نشان دهنده اهمیت حفاظت از انواع مختلف زمین و منابع در قانون است. این اموال شامل موارد زیر می شوند:

• اراضی مزروعی (اعم از کشت شده یا در آیش زراعی)
• جنگل ها و مراتع ملی شده
• کوهستان ها، باغ ها، قلمستان ها
• منابع آب، چشمه سارها، انهار طبیعی
• پارک های ملی
• تأسیسات کشاورزی، دامداری و دامپروری و کشت و صنعت
• اراضی موات و بایر
• سایر اراضی و املاک متعلق به دولت یا شرکت های وابسته به دولت، شهرداری ها، اوقاف
• املاک و موقوفات و محبوسات و اثلاث باقیه که برای مصارف عام المنفعه اختصاص یافته اند
• املاک متعلق به اشخاص حقیقی یا حقوقی

این تفکیک نشان می دهد که قانون گذار قصد داشته است تا تمامی اشکال مالکیت و تصرف مشروع را، چه عمومی و چه خصوصی، در برابر تجاوز و دست درازی های غیرقانونی محافظت کند.

«عملیاتی که موجب تخریب محیط زیست و منابع طبیعی گردد»

این بخش از ماده ۶۹۰ اهمیت ویژه ای دارد زیرا علاوه بر حفاظت از حقوق مالکیت فردی، به حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی نیز می پردازد. هر گونه عملیاتی که بدون مجوز سازمان حفاظت محیط زیست یا سایر مراجع ذی صلاح انجام شود و منجر به تخریب محیط زیست یا منابع طبیعی گردد، تحت شمول این ماده قرار می گیرد. این بخش تاکید می کند که تصرفات غیرقانونی گاهی اوقات فراتر از یک درگیری ملکی ساده رفته و به منافع عمومی جامعه آسیب می رساند، که در این صورت با واکنش قاطع قانونی مواجه خواهد شد.

ارکان تشکیل دهنده جرایم موضوع ماده ۶۹۰

مانند هر جرم دیگری در حقوق کیفری، جرایم موضوع ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی نیز برای تحقق، نیازمند وجود سه رکن اصلی هستند: رکن قانونی، رکن مادی و رکن معنوی. شناخت این ارکان به ما کمک می کند تا مرز بین یک عمل مجرمانه و یک اختلاف حقوقی ساده را تشخیص دهیم.

عنصر قانونی

عنصر قانونی هر جرمی، ماده یا موادی از قانون است که آن فعل را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات تعیین می کند. در مورد جرایم تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق، عنصر قانونی اصلی، خود ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی و تبصره های آن است. با این حال، قوانین دیگری نیز به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر این ماده تأثیر می گذارند:

1. ماده ۱۱ قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب ۱۳۹۹): این قانون تغییرات مهمی در مجازات های حبس ایجاد کرده است. بر اساس ماده ۱۱ این قانون، جرایم موضوع ماده ۶۹۰ که در املاک و اراضی متعلق به اشخاص خصوصی رخ می دهند، قابل گذشت شناخته شده اند. این یعنی اگر شاکی (مالک خصوصی) رضایت دهد، پرونده مختومه می شود. علاوه بر این، حداقل و حداکثر مجازات های حبس تعزیری درجه چهار تا هشت (که جرم ماده ۶۹۰ در املاک خصوصی ذیل آن قرار می گیرد) به نصف تقلیل می یابد. این نکته برای متهمین و شاکیان بسیار حائز اهمیت است.
2. سایر قوانین مرتبط: در برخی موارد، قوانین خاص دیگری نیز ممکن است نقش ایفا کنند، مانند قوانین مربوط به اراضی ملی یا منابع طبیعی، که می توانند جنبه های تکمیلی یا تخصصی تری را به این ماده اضافه کنند.

عنصر مادی

عنصر مادی جرم، همان عمل فیزیکی یا رفتاری است که توسط مرتکب انجام می شود و قانون آن را مجرمانه می داند. در ماده ۶۹۰، عنصر مادی شامل رفتارهای متعددی است:

• رفتار مجرمانه: این رفتار باید به صورت فعل مثبت باشد، یعنی یک عمل انجام شود نه صرفاً ترک یک عمل. این اعمال شامل موارد زیر می شود:
  • تجاوز و تصرف عدوانی
  • ایجاد مزاحمت از حق
  • ممانعت از حق
  • صحنه سازی و تهیه آثار تصرف (مانند پی کنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرت بندی، نهرکشی، حفر چاه، غرس اشجار و زراعت)
  • عملیات تخریب محیط زیست و منابع طبیعی بدون مجوز
• موضوع جرم: موضوع این جرایم، مال غیرمنقول متعلق به دیگری است. تاکید بر غیرمنقول بودن یعنی شامل اموال منقول نمی شود و تاکید بر متعلق به دیگری یعنی اگر فرد در ملک خود اقدام به این اعمال کند (حتی اگر این اعمال به ضرر حقوق دیگران در آن ملک باشد، مثل مستاجر)، از شمول این ماده خارج است، مگر در موارد خاص مانند املاک مشاع.
• نتیجه مجرمانه: این رفتارها باید به یکی از نتایج زیر منجر شوند:
  • خروج ملک از تصرف قانونی متصرف قبلی (در تصرف عدوانی)
  • ایجاد مزاحمت برای بهره برداری از حق (در مزاحمت از حق)
  • ممانعت از اعمال یک حق قانونی (در ممانعت از حق)
  • تهیه آثار تصرف با قصد تصرف یا ذی حق معرفی کردن خود یا دیگری (در صحنه سازی)
  • تخریب محیط زیست و منابع طبیعی

عنصر معنوی (سوء نیت)

عنصر معنوی، قصد و اراده مجرمانه فرد در ارتکاب جرم است. بدون وجود سوء نیت، نمی توان فردی را مجرم شناخت. در جرایم موضوع ماده ۶۹۰، سوء نیت به دو بخش تقسیم می شود:

• سوء نیت عام: به معنای علم و عمد به انجام فعل مجرمانه است. یعنی مرتکب بداند که در حال انجام عمل تصرف، مزاحمت، ممانعت یا صحنه سازی است و با اراده و قصد آن را انجام دهد.
• سوء نیت خاص: این نوع سوء نیت در برخی جرایم خاص لازم است. در ماده ۶۹۰، سوء نیت خاص فقط در مورد صحنه سازی و تهیه آثار تصرف مطرح است. در این حالت، مرتکب علاوه بر علم و عمد به انجام اعمال صحنه سازی، باید قصد مشخصی نیز داشته باشد: قصد تصرف یا ذی حق معرفی کردن خود یا دیگری. اگر این قصد اثبات نشود، حتی با وجود اعمال صحنه سازی، جرم محقق نخواهد شد.

تاثیر رضایت مالک: نکته مهم این است که وجود رضایت مالک یا متصرف قانونی در هر مرحله ای از تصرف، می تواند مانع از تحقق جرم شود. اگر مالک به تصرف دیگری رضایت دهد (حتی اگر بعداً پشیمان شود)، عمل از دایره شمول کیفری ماده ۶۹۰ خارج می شود و ممکن است به یک دعوای حقوقی تبدیل گردد. زیرا عدم رضایت مالک، لازمه تحقق جرایم علیه اموال و مالکیت است.

تفاوت های کلیدی ماده ۶۹۰ با سایر جرایم و دعاوی مرتبط

ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی در کنار سایر قوانین و دعاوی مرتبط با املاک و مالکیت، گاهی اوقات می تواند ابهاماتی ایجاد کند. درک تفاوت های ظریف بین این مفاهیم برای انتخاب مسیر قانونی صحیح و دفاع مؤثر، بسیار مهم است.

تفاوت با غصب

غصب در حقوق مدنی تعریف می شود و به معنای استیلاء بر مال دیگری به نحو عدوان (ظالمانه) است. تفاوت های اصلی با ماده ۶۹۰ عبارتند از:

• موضوع: غصب هم شامل اموال منقول (مانند سرقت خودرو) و هم اموال غیرمنقول (مانند تصرف زمین) می شود، در حالی که جرایم ماده ۶۹۰ منحصراً در اموال غیرمنقول تحقق می یابند.
• جنبه: غصب عمدتاً یک دعوای حقوقی است که هدف آن بازپس گیری مال و جبران خسارت است و جنبه کیفری ندارد (مگر اینکه با جرم دیگری مانند کلاهبرداری یا خیانت در امانت همراه شود). اما ماده ۶۹۰ یک جرم کیفری است که هدف آن مجازات مرتکب و اعاده وضع به حال سابق است.

به عبارت دیگر، هر تصرف عدوانی می تواند نوعی غصب باشد، اما هر غصبی لزوماً تصرف عدوانی کیفری محسوب نمی شود.

تفاوت با خلع ید

دعوای خلع ید یک دعوای حقوقی است که مالک یک مال غیرمنقول علیه متصرف غیرقانونی آن مطرح می کند. تفاوت های کلیدی با ماده ۶۹۰:

• ماهیت: خلع ید دعوای مالکیت است. شاکی در دعوای خلع ید حتماً باید سند مالکیت رسمی داشته باشد و مالکیت خود را اثبات کند. در حالی که در دعوای تصرف عدوانی (حقوقی)، صرف اثبات تصرف سابق کفایت می کند و نیازی به اثبات مالکیت نیست (هرچند در تصرف عدوانی کیفری، مالکیت شاکی معمولاً مورد بررسی قرار می گیرد).
• هدف: هدف خلع ید، صرفاً اخراج متصرف از ملک و تحویل آن به مالک است و مجازاتی برای متصرف در پی ندارد. اما ماده ۶۹۰ هدفش مجازات مرتکب (حبس) و علاوه بر آن، رفع آثار تجاوز است.

تفاوت با ورود به عنف و تخریب

این جرایم گاهی با ماده ۶۹۰ اشتباه گرفته می شوند، اما تفاوت های ماهوی دارند:

• ورود به عنف: جرم ورود به عنف (ماده ۶۹۴ قانون مجازات اسلامی) به معنای ورود به منزل، مسکن یا محل سکونت دیگری با قهر و غلبه یا بدون اجازه است. تفاوت اصلی این است که در ورود به عنف، قصد تصرف دائمی یا استیلاء بر ملک مطرح نیست و معمولاً ورود به صورت موقتی است. در حالی که در ماده ۶۹۰، قصد استیلاء و تصرف (یا ایجاد آثار تصرف) محوریت دارد.
• تخریب: جرم تخریب (مواد ۶۷۵ به بعد قانون مجازات اسلامی) به معنای از بین بردن یا ناقص کردن مال دیگری است. ممکن است تصرف عدوانی با تخریب همراه باشد، اما تخریب به تنهایی و بدون قصد تصرف یا استیلاء، جرم ماده ۶۹۰ نیست و تحت عنوان تخریب مورد رسیدگی قرار می گیرد.

تفاوت دقیق بین تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق

این سه مفهوم که همگی در ماده ۶۹۰ ذکر شده اند، با وجود نزدیکی، تفاوت های مهمی دارند:

ویژگی	تصرف عدوانی	مزاحمت از حق	ممانعت از حق
نتیجه عمل	خروج کامل ملک از تصرف متصرف قبلی	اخلال در استفاده و بهره برداری متصرف قبلی (بدون خروج از تصرف)	جلوگیری از اعمال حق خاصی از متصرف قبلی (بدون خروج از تصرف)
ماهیت عمل	استیلاء بر تمام یا بخشی از ملک	ایجاد مشکل و اخلال در آرامش یا کلیت بهره برداری	سلب امکان استفاده از یک حق مشخص (مثل حق عبور)
مثال	دیوارکشی در زمین همسایه، ساخت و ساز در ملک دیگری	ایجاد سر و صدای مداوم، مسدود کردن موقتی راه دسترسی	قطع انشعاب آب، ممانعت از عبور از گذرگاه مشترک

تصرف عدوانی در ملک مشاع

یکی از پیچیدگی ها در ماده ۶۹۰، بحث تصرف عدوانی در املاک مشاع (ملکی که چند مالک دارد) است. رویه قضایی و نظریات مشورتی نشان می دهند که اگر یکی از شرکای ملک مشاع، بدون اجازه سایر شرکا، به طور کامل ملک را در تصرف خود بگیرد یا حتی بخشی از آن را به گونه ای تصرف کند که مانع از تصرف سایر شرکا شود، مرتکب تصرف عدوانی علیه سایر شرکا شده است. این موضوع حتی اگر متصرف خود نیز مالک قسمتی از ملک باشد، صادق است، چرا که هیچ شریکی حق ندارد بدون اجازه سایرین، در تمام ملک یا بخشی خاص از آن به صورت انحصاری تصرف کند. البته اثبات این امر و تعیین حدود تصرفات می تواند چالش برانگیز باشد و معمولاً نیاز به کارشناسی دارد.

مجازات و نحوه رسیدگی در جرایم ماده ۶۹۰

آگاهی از مجازات ها و روند رسیدگی به جرایم موضوع ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، برای هر دو طرف دعوا (شاکی و متشاکی) حیاتی است. این آگاهی می تواند در تصمیم گیری های حقوقی و انتخاب بهترین استراتژی دفاعی یا پیگیری پرونده، راهگشا باشد.

میزان مجازات حبس و تأثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری

بر اساس ماده ۶۹۰، مجازات این جرم یک ماه تا یک سال حبس تعیین شده است. اما همانطور که پیشتر اشاره شد، ماده ۱۱ قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (مصوب ۱۳۹۹) تغییر مهمی در این زمینه ایجاد کرده است:

• اگر جرایم موضوع ماده ۶۹۰ (تصرف عدوانی، مزاحمت، ممانعت از حق) در خصوص املاک و اراضی متعلق به اشخاص خصوصی باشد، این جرم قابل گذشت محسوب می شود. این به معنای آن است که با رضایت شاکی، پرونده مختومه شده و مجازات اجرا نخواهد شد.
• همچنین، در جرایم قابل گذشت، حداقل و حداکثر مجازات حبس به نصف تقلیل می یابد. بنابراین، در املاک خصوصی، مجازات حبس از یک ماه تا یک سال به پانزده روز تا شش ماه حبس تغییر پیدا می کند.

این تغییرات نشان می دهد که قانون گذار در موارد مربوط به املاک خصوصی، به صلح و سازش بین طرفین اهمیت بیشتری داده و مجازات را تخفیف داده است. البته در مورد املاک عمومی (دولتی، اوقاف، شهرداری و…)، جرم غیرقابل گذشت باقی مانده و مجازات تقلیل نمی یابد.

تکلیف دادگاه و ویژگی های رسیدگی

یکی از جنبه های حمایتی ماده ۶۹۰، تکلیف صریح دادگاه است. دادگاه موظف است علاوه بر صدور حکم مجازات (در صورت احراز جرم)، حسب مورد دستور رفع تصرف عدوانی، رفع مزاحمت، رفع ممانعت از حق، یا اعاده وضع به حال سابق را نیز صادر کند. این یعنی دادگاه صرفاً به مجازات متهم اکتفا نمی کند، بلکه عملاً وضعیت ملک را به حالت قبل از جرم بازمی گرداند.

ویژگی های رسیدگی:

1. خارج از نوبت بودن (تبصره ۱): رسیدگی به این جرایم به دلیل اهمیت و فوریت مربوط به اموال غیرمنقول، خارج از نوبت انجام می شود. این به معنای تسریع در فرایند قضایی و جلوگیری از طولانی شدن تصرفات غیرقانونی است. مقام قضایی حتی می تواند با تنظیم صورتمجلس، دستور متوقف ماندن عملیات متجاوز را تا صدور حکم قطعی صادر کند، که این امر به جلوگیری از توسعه بیشتر تجاوز کمک می کند.
2. قرار بازداشت در صورت تعدد متهمان (تبصره ۲): اگر تعداد متهمان سه نفر یا بیشتر باشد و قرائن قوی بر ارتکاب جرم وجود داشته باشد، مقام قضایی می تواند قرار بازداشت موقت صادر کند. این تبصره برای جلوگیری از تبانی و فرار متهمان در پرونده های دارای ابعاد گسترده تر، ابزار قانونی لازم را فراهم می آورد.

اختیار مدعی (شاکی) و مرجع صالح

شاکی یا مدعی در این پرونده ها، علاوه بر تقاضای اعمال مجازات، می تواند درخواست های دیگری را نیز مطرح کند که به بازگشت کامل حقوق او کمک می کند:

• تقاضای خلع ید: در صورتی که تصرف عدوانی رخ داده باشد.
• قلع بنا و اشجار: اگر متجاوز بر روی ملک بنایی ساخته یا درختی کاشته باشد.
• رفع آثار تجاوز: شامل هر عملی که به تغییر وضعیت ملک منجر شده و باید برطرف شود.

مرجع صالح برای طرح شکایت: پرونده های مربوط به جرایم موضوع ماده ۶۹۰ ابتدا باید در دادسرا مطرح شوند. دادسرا پس از انجام تحقیقات مقدماتی، در صورت احراز وقوع جرم، قرار جلب به دادرسی صادر کرده و پرونده را به دادگاه کیفری دو ارسال می کند. البته در صورتی که جرم قابل گذشت باشد و مجازات آن کمتر از سه ماه حبس باشد (مانند زمانی که مجازات به نصف کاهش یافته و حداکثر آن شش ماه است)، ممکن است به طور مستقیم در دادگاه کیفری دو مطرح شود.

راهنمای عملی برای شاکی و متشاکی

برای افرادی که به طور مستقیم با پرونده های ماده ۶۹۰ درگیر می شوند، دانستن گام های عملی و مدارک مورد نیاز می تواند تفاوت بزرگی در نتیجه پرونده ایجاد کند. این بخش به عنوان یک راهنمای کاربردی برای شاکی و متشاکی تدوین شده است.

برای شاکی (مالک/متصرف قبلی)

اگر احساس می کنید ملک یا حق تصرف شما مورد تجاوز، مزاحمت یا ممانعت قرار گرفته است، باید گام های زیر را دنبال کنید:

1. جمع آوری مدارک اولیه: اولین و مهم ترین گام، تهیه مستنداتی است که مالکیت یا تصرف سابق شما را اثبات کند. این مدارک شامل:
   • سند مالکیت رسمی: این مهم ترین مدرک است، به خصوص در دعاوی کیفری تصرف عدوانی که اثبات مالکیت شاکی اهمیت دارد.
   • مستندات تصرف سابق: هر چیزی که نشان دهد شما قبلاً در ملک تصرف داشته اید، مانند قولنامه، اجاره نامه، قبوض آب و برق و گاز به نام شما، مدارک پرداخت عوارض و مالیات ملک، تصاویر قدیمی از ملک.
   • شهادت شهود: افرادی که از تصرف سابق شما و همچنین از اقدامات متجاوز آگاه هستند، می توانند به عنوان شاهد به دادگاه معرفی شوند.
   • تصاویر و فیلم: عکس ها و فیلم هایی که وضعیت ملک قبل و بعد از تجاوز را نشان می دهند، می توانند بسیار اثربخش باشند.
   • گزارش کارشناسی یا کروکی: در صورت امکان، یک کارشناس رسمی دادگستری می تواند با تهیه گزارش و کروکی، حدود تجاوز و تغییرات ایجاد شده را مستند کند.
2. تنظیم شکوائیه: شکوائیه باید به صورت کتبی تنظیم شده و در آن، جزئیات واقعه، زمان و مکان وقوع جرم، هویت متهم (در صورت اطلاع)، و درخواست های شما (مجازات متهم، رفع تصرف، رفع مزاحمت، ممانعت از حق، قلع بنا و…) به وضوح بیان شود.
3. تقدیم شکوائیه به دادسرا: شکوائیه به همراه مدارک پیوست باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و سپس به دادسرای محل وقوع ملک تقدیم شود.
4. اهمیت فوریت و درخواست توقف عملیات: به دلیل ویژگی خارج از نوبت بودن رسیدگی در این جرایم (تبصره ۱ ماده ۶۹۰)، هرچه سریع تر اقدام کنید، احتمال جلوگیری از پیشرفت تجاوز بیشتر است. حتماً در شکوائیه خود درخواست توقف عملیات متجاوز را مطرح کنید تا مقام قضایی دستور لازم را صادر کند.
5. پیگیری شکایت و نقش وکیل: پس از ثبت شکوائیه، پیگیری مراحل پرونده در دادسرا و دادگاه از اهمیت بالایی برخوردار است. کمک گرفتن از یک وکیل متخصص در دعاوی ملکی و کیفری می تواند به شما در تنظیم صحیح شکوائیه، جمع آوری مدارک، حضور در جلسات رسیدگی و ارائه دفاعیات مؤثر، کمک شایانی کند. تجربه یک وکیل متخصص، شما را از پیچ وخم های حقوقی و قضایی این پرونده ها آگاه می سازد و شانس موفقیت شما را افزایش می دهد.

برای متشاکی (فرد متهم)

اگر به اتهام تصرف عدوانی، مزاحمت یا ممانعت از حق تحت تعقیب قضایی قرار گرفته اید، مهم است که از حقوق خود آگاه باشید و به درستی از خود دفاع کنید:

1. سکوت و مشاوره حقوقی: اولین حق شما، حق سکوت است. پیش از هر گونه اظهارنظر، حتماً با یک وکیل متخصص کیفری و ملکی مشورت کنید. وکیل می تواند شما را از ابعاد پرونده آگاه سازد و بهترین استراتژی دفاعی را برای شما طراحی کند.
2. جمع آوری دلایل دفاعی: بسته به شرایط پرونده، می توانید دفاعیات زیر را مطرح کنید و مدارک لازم را ارائه دهید:
   • داشتن اذن یا رضایت مالک: اگر تصرف شما با اجازه یا رضایت قبلی مالک بوده، مدارک مربوطه (مانند قرارداد، شهادت شهود) را ارائه دهید.
   • عدم تحقق سوء نیت: اثبات کنید که قصد تصرف عدوانی یا ذی حق معرفی کردن خود را نداشته اید (به خصوص در مورد صحنه سازی).
   • عدم وقوع فعل مجرمانه: اگر اعتقاد دارید که عملیات شما مشمول هیچ یک از عناوین تصرف عدوانی، مزاحمت یا ممانعت از حق نمی شود، دلایل و مدارک آن را ارائه دهید.
   • عدم تعلق مال به دیگری: اگر ادعا می کنید که ملک متعلق به شما است و تصرف شما قانونی است، سند مالکیت و سایر مدارک اثباتی را ارائه کنید.
   • تصرف قانونی و مشروع: ممکن است شما به موجب یک قرارداد (مثل اجاره نامه) یا یک حق قانونی دیگر (مثل حق ارتفاق) در ملک تصرف یا از حقی استفاده می کرده اید که اکنون شاکی مدعی ممانعت است.
3. حضور در جلسات دادگاه: حضور منظم و به موقع در تمامی جلسات رسیدگی، چه در دادسرا و چه در دادگاه، از اهمیت بالایی برخوردار است.
4. استفاده از حق اعتراض: در صورت صدور قرار یا حکم بر علیه شما، حق اعتراض (واخواهی، تجدیدنظرخواهی، فرجام خواهی) برای شما محفوظ است. وکیل شما در این زمینه راهنمایی های لازم را ارائه خواهد داد.

هم برای شاکی و هم برای متشاکی، این نکته را باید به خاطر سپرد که پیچیدگی های دعاوی ملکی و کیفری، به خصوص در ماده ۶۹۰، ایجاب می کند که از مشاوره وکلای متخصص بهره گرفته شود تا حقوق آن ها به بهترین نحو ممکن حفظ گردد و از بروز اشتباهات حقوقی جلوگیری شود.

رویه قضایی، نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه مرتبط

در کنار متن صریح قانون، نحوه تفسیر و اجرای آن توسط دادگاه ها (رویه قضایی) و دیدگاه های حقوقی ارائه شده توسط نهادهای مشورتی (نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه) اهمیت فراوانی دارند. آرای وحدت رویه دیوان عالی کشور نیز که برای تمامی دادگاه ها لازم الاجرا هستند، در تبیین ابهامات قانونی نقش کلیدی ایفا می کنند.

رویه قضایی نشان می دهد که دادگاه ها در رسیدگی به پرونده های ماده ۶۹۰، به چند نکته کلیدی توجه ویژه ای دارند:

• اثبات تصرف سابق: در دعوای تصرف عدوانی حقوقی، اثبات اینکه شاکی قبل از متهم، متصرف ملک بوده، بسیار حیاتی است. حتی اگر شاکی مالک نباشد اما بتواند تصرف سابق خود را اثبات کند، دادگاه می تواند به نفع او رأی دهد. در دعوای کیفری اما، معمولاً اثبات مالکیت رسمی یا حداقل مالکیت مشهود، برای شاکی اهمیت پیدا می کند تا عنصر مال غیر محقق شود.
• سوء نیت مرتکب: دادگاه ها در پرونده های کیفری، برای احراز جرم، به دنبال اثبات سوء نیت (قصد مجرمانه) متهم هستند. به ویژه در مورد صحنه سازی، اثبات قصد تصرف یا ذی حق معرفی کردن خود یا دیگری از سوی متهم، ضروری است.
• تفاوت تصرف عدوانی و خلع ید: این دو دعوا مکرراً با هم اشتباه گرفته می شوند. رویه قضایی تأکید دارد که در خلع ید، شاکی باید مالکیت خود را با سند رسمی اثبات کند، در حالی که در تصرف عدوانی (حقوقی)، صرف اثبات تصرف کفایت می کند. دادگاه ها بین این دو نوع دعوا تمایز قائل می شوند و اگر دعوایی به اشتباه مطرح شود، ممکن است قرار رد دعوا صادر گردد.
• تصرف در ملک مشاع: همانطور که قبلاً اشاره شد، رویه قضایی و نظریات مشورتی به این سمت رفته اند که تصرف انحصاری یکی از شرکا در تمام یا بخشی از ملک مشاع بدون رضایت دیگر شرکا، می تواند مصداق تصرف عدوانی باشد. این موضوع نشان می دهد که حقوق شرکا در املاک مشاع به دقت مورد حمایت قرار می گیرد و هیچ شریکی نمی تواند بدون توافق، حقوق دیگران را نادیده بگیرد.

یکی از مهمترین نظریات مشورتی که توسط اداره حقوقی قوه قضائیه صادر شده است، به نسخ ماده ۵۵ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع اشاره دارد. این امر نشان دهنده پویایی قوانین و تغییرات در نحوه اعمال آن ها است و لزوم آگاهی از آخرین به روزرسانی ها را برای فعالان حقوقی گوشزد می کند. همچنین، نظریات مشورتی در خصوص مستقیم مطرح شدن بزه تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق در دادگاه (به دلیل قابل گذشت شدن و تقلیل مجازات در املاک خصوصی)، راهنمایی های عملی را برای وکلا و مراجع قضایی فراهم می کند.

آگاهی از این رویه ها و نظریات مشورتی برای وکلا و قضات بسیار حائز اهمیت است تا بتوانند پرونده ها را با دقت و بر اساس آخرین تفاسیر قانونی رسیدگی کنند و عدالت را در دعاوی مربوط به تصرفات ملکی محقق سازند.

سوالات متداول

آیا برای شکایت تصرف عدوانی حتماً باید سند رسمی مالکیت داشت؟

خیر، بسته به نوع دعوا، پاسخ متفاوت است. در دعوای تصرف عدوانی حقوقی، نیازی به اثبات مالکیت رسمی نیست و صرفاً اثبات تصرف سابق شما در ملک کفایت می کند. اما در شکایت کیفری تصرف عدوانی (که منجر به مجازات متهم می شود)، معمولاً دادگاه ها به دنبال اثبات مالکیت شاکی هستند تا عنصر مال غیر احراز شود. هرچند در برخی موارد، اثبات اینکه ملک متعلق به دیگری است و شما متصرف قانونی بوده اید، ممکن است کافی باشد. بهترین راه این است که سند رسمی یا حداقل مدارکی که مالکیت یا تصرف قانونی شما را ثابت می کند، ارائه دهید.

مدت زمان رسیدگی به پرونده تصرف عدوانی چقدر است؟

رسیدگی به جرایم موضوع ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، بر اساس تبصره ۱ همین ماده، خارج از نوبت انجام می شود. این به معنای تسریع در فرایند رسیدگی است. با این حال، مدت زمان دقیق رسیدگی به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله حجم کاری دادگاه، پیچیدگی پرونده، تعداد شهود، نیاز به کارشناسی، و همکاری طرفین. در حالت خوشبینانه، این پرونده ها می توانند طی چند ماه به نتیجه برسند، اما در موارد پیچیده ممکن است زمان بیشتری نیز طول بکشد.

اگر مستأجر ملک را به دیگری بدهد، آیا تصرف عدوانی محسوب می شود؟

اگر مستأجر بدون اجازه مالک، ملک مورد اجاره را به شخص ثالثی واگذار کند و آن شخص ثالث ملک را تصرف کند، این اقدام از نظر حقوقی تخلف از قرارداد اجاره محسوب می شود و مالک می تواند از طریق دعوای حقوقی (مانند تخلیه ملک و مطالبه اجور معوقه) اقدام کند. اما این لزوماً تصرف عدوانی کیفری علیه مالک محسوب نمی شود، زیرا مستأجر با رضایت مالک ملک را در تصرف داشته و سپس به دیگری واگذار کرده است. مالک در این موارد باید از طریق مراجع حقوقی و علیه مستأجر و متصرف جدید اقدام کند. البته اگر انتقال ملک به دیگری بدون رعایت ضوابط قانونی و قراردادی باشد، ممکن است تصرف متصرف جدید غاصبانه تلقی شده و قابلیت طرح دعوای خلع ید حقوقی را داشته باشد.

چگونه می توان اثبات کرد که فرد قبلاً متصرف ملک بوده است؟

برای اثبات تصرف سابق، می توانید از مدارک و شواهد مختلفی استفاده کنید:

• قبوض آب، برق، گاز، تلفن به نام شما یا مستأجران شما.
• اجاره نامه های قدیمی، قولنامه ها، یا هرگونه سند عادی که تصرف شما را نشان دهد.
• شهادت شهود (همسایگان، کسبه محل، دوستان و آشنایان) که از تصرف شما اطلاع دارند.
• تصاویر و فیلم های قدیمی از ملک که نشان دهنده حضور شما و استفاده شما از ملک باشد.
• مدارک پرداخت عوارض شهرداری، مالیات، و سایر هزینه های مربوط به ملک.
• گزارشات کارشناسی یا استعلام از ادارات مربوطه (مانند اداره ثبت).

مجازات تغییر کاربری اراضی کشاورزی با ماده ۶۹۰ چه ارتباطی دارد؟

تغییر کاربری اراضی کشاورزی بدون مجوز، جرمی جداگانه تحت قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها (مصوب ۱۳۷۴ و اصلاحات بعدی) است و مجازات های خاص خود را دارد. با این حال، ممکن است تغییر کاربری اراضی کشاورزی با صحنه سازی (مانند دیوارکشی، حفر چاه و…) یا تصرف عدوانی همراه باشد. در این صورت، ممکن است متهم علاوه بر مجازات تغییر کاربری، به مجازات های ماده ۶۹۰ نیز محکوم شود. به عبارت دیگر، این دو جرم می توانند همزمان و در کنار یکدیگر واقع شوند و هر دو قانون برای آن ها اعمال شود.

نتیجه گیری

ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی ابزاری قدرتمند برای حفاظت از حقوق مالکیت و تصرف در اموال غیرمنقول است. این ماده با پوشش دادن جرایم تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق، و همچنین صحنه سازی و تخریب محیط زیست، چارچوبی جامع برای مقابله با دست درازی های غیرقانونی فراهم می آورد. پیچیدگی های این ماده، به ویژه تفاوت آن با دعاوی حقوقی مشابه مانند خلع ید و غصب، و نیز تأثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری بر آن، اهمیت شناخت دقیق ابعاد حقوقی و رویه قضایی مربوط به آن را دوچندان می کند.

در هر موقعیتی که با مسائل مربوط به تصرفات غیرقانونی در اموال غیرمنقول مواجه می شوید، خواه در جایگاه شاکی باشید یا متشاکی، درک صحیح از مفاد این ماده و مراحل قانونی آن می تواند شما را در مسیر درست هدایت کند. این آگاهی، نه تنها از حقوق شما دفاع می کند، بلکه به حفظ نظم عمومی و جلوگیری از بروز منازعات بیشتر نیز یاری می رساند. تصمیم گیری های آگاهانه و به موقع در این زمینه، نقش حیاتی در حفظ دارایی ها و آرامش خاطر شما دارد.

برای دریافت مشاوره حقوقی تخصصی و دقیق در خصوص پرونده های مربوط به ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق، با وکلای مجرب و متخصص ما تماس بگیرید. جهت آگاهی از سایر حقوق و قوانین، مقالات دیگر وب سایت ما را نیز مطالعه فرمایید.