خلاصه کتاب انقلاب اسلامی ایران (زمینه ها و فرآیند شکل گیری) ( نویسنده محمدمهدی باباپور گل افشانی )

کتاب «انقلاب اسلامی ایران (زمینه ها و فرایند شکل گیری)» اثر محمدمهدی باباپور گل افشانی، به خواننده این فرصت را می دهد که به درکی عمیق و همه جانبه از انقلاب شکوهمند اسلامی دست یابد و با ریشه های فکری، عقیدتی و تاریخی آن آشنا شود، آن هم از منظری که فراتر از رویدادهای صرف بوده و به تحولات فکری و مبانی زیرین این پدیده بزرگ توجهی ویژه دارد. این اثر، روایتی تحلیلی و جامع از چگونگی پیدایش و بالندگی انقلابی است که مسیر تاریخ معاصر ایران را دگرگون ساخت.

انقلاب اسلامی ایران، پدیده ای شگفت انگیز و منحصربه فرد در تاریخ معاصر جهان است. این انقلاب در دورانی به وقوع پیوست که جهان میان دو قطب مادی گرا، یعنی لیبرالیسم غربی و کمونیسم شرقی تقسیم شده بود و مذهب و معنویت جایگاه چندانی در عرصه سیاسی و اجتماعی نداشت. اما انقلاب ایران، با رهبری هوشمندانه امام خمینی (ره) و مجاهدت های بی دریغ مردم متدین، همه معادلات جهانی را بر هم زد و نظامی مبتنی بر شریعت را بنا نهاد. این تحول عظیم، نه تنها سرنوشت یک ملت را تغییر داد، بلکه چشم انداز تحولات را برای بسیاری از ملت های دیگر، به ویژه در جهان اسلام، گشود. از این رو، شناخت دقیق و عمیق از این پدیده و درک زمینه ها، عوامل تاریخی و بازتاب های آن، همواره ضرورتی ملی و فراملی محسوب می شود.

نگاهی اجمالی به کتاب: معرفی کلی و محورهای اصلی

هدف اصلی محمدمهدی باباپور گل افشانی از تألیف کتاب انقلاب اسلامی ایران (زمینه ها و فرایند شکل گیری)، بازشناسی عمیق و همه جانبه زمینه ها و اهداف این انقلاب است. نویسنده با رویکردی جامع نگر، ابعاد فکری، عقیدتی، تاریخی و حتی تحولات پس از انقلاب را مورد بررسی قرار می دهد تا خواننده به تصویری کامل از آنچه انقلاب اسلامی را شکل داد و به مسیر خود ادامه داد، دست یابد.

این کتاب از این رو اهمیت دارد که تنها به بیان وقایع نمی پردازد، بلکه به چرایی و چگونگی شکل گیری انقلاب، از دیدگاه های مختلف، می نگرد. تمایز آن در پرداختن به مبانی عمیق فکری و ریشه های عقیدتی است که انقلاب ایران را از دیگر انقلاب های جهان متمایز می کند. در واقع، این کتاب برای هر کسی که به دنبال فهمی تحلیلی و ریشه ای از انقلاب اسلامی ایران است، منبعی ارزشمند محسوب می شود.

خلاصه فصل به فصل کتاب

فصل اول: مفهوم و نظریه های انقلاب

نویسنده در فصل اول به مفاهیم بنیادین انقلاب می پردازد و تفاوت های آن را با دیگر تحولات اجتماعی روشن می سازد. انقلاب در معنای لغوی به دگرگونی و زیر و رو شدن اشاره دارد و در اصطلاح سیاسی-اجتماعی، به تحولی سریع، بنیادی و خشونت آمیز در ارزش ها، نهادها و ساختارهای یک جامعه گفته می شود که با مشارکت گسترده مردم و تحت یک ایدئولوژی و رهبری منسجم صورت می گیرد.

ویژگی های اساسی انقلاب شامل مردمی بودن (بسیج سیاسی و مشارکت توده ای)، همراهی با خشونت (دو طرفه)، سرعت وقوع در عین طولانی بودن روند شکل گیری، تغییرات همه جانبه و بنیادی در تمام شئون جامعه، و نیاز به سازماندهی، رهبری و ایدئولوژی برای بسیج مردم است.

کتاب تفاوت انقلاب را با مفاهیم مشابهی همچون کودتا، رفرم (اصلاح) و شورش به دقت مشخص می کند. کودتا حرکتی توطئه آمیز توسط اقلیت صاحب قدرت مادی است که صرفاً به تغییر حاکمان می انجامد، نه نظام. رفرم تلاشی مسالمت آمیز و تدریجی از سوی حاکمان برای تغییراتی سطحی است. شورش نیز بروز نارضایتی های مقطعی و محدود در قشر یا اقشاری از جامعه است که هدف آن غالباً تغییر بخشی از حاکمیت است، نه نابودی کامل نظام.

تئوری های انقلاب و تطبیق آن ها با انقلاب اسلامی

نویسنده در ادامه به تئوری های مطرح درباره چرایی و علل وقوع انقلاب می پردازد و آن ها را با انقلاب اسلامی ایران تطبیق می دهد.

متفکران غیراسلامی

مارکس (مبارزه طبقاتی): نظریه مارکس بر ماتریالیسم تاریخی و دیالکتیک طبقاتی استوار است؛ او معتقد بود که ناسازگاری زیربنای اقتصادی با روبنای اجتماعی به بحران و انقلاب می انجامد. اما نویسنده با نقد این نظریه، نشان می دهد که انقلاب اسلامی ایران ماهیّت طبقاتی صرف نداشته و نقش دین و ایدئولوژی در آن، برخلاف دیدگاه مارکس که دین را افیون توده می دانست، بسیار محوری بود.

هانتینگتون (توسعه نامتوازن): وی انقلاب را پدیده ای مرتبط با نوسازی می داند که در جوامعی رخ می دهد که نوسازی سریع اقتصادی-اجتماعی با توسعه سیاسی متوازن همراه نیست. او الگوهای غربی و شرقی برای انقلاب ها ارائه می دهد. با این حال، انقلاب اسلامی ایران با هیچ یک از این الگوها به طور کامل منطبق نیست، زیرا هم با رژیمی قدرتمند مواجه بود و هم از طریق بسیج مردمی و اعتصابات گسترده، نه جنگ مسلحانه از مناطق دورافتاده، به پیروزی رسید.

تدا اسکاچپول (ساختاری): اسکاچپول ابتدا وقوع انقلاب ها را غیرارادی و تنها مبتنی بر عوامل ساختاری می دانست. اما پس از مطالعه انقلاب ایران و مشاهده نقش بی بدیل رهبری، ایدئولوژی و اراده توده ها، دیدگاه خود را تعدیل کرد و اذعان داشت که انقلاب ایران به صورت آگاهانه و عامدانه توسط یک نهضت اجتماعی توده ای ساخته شد.

میشل فوکو (معنویت گرایی سیاسی): فوکو، فیلسوف مشهور فرانسوی که از نزدیک شاهد انقلاب ایران بود، قدرت را پدیده ای از پایین به بالا می دانست و نقش توده ها را در انقلاب ایران محوری می دانست. او معتقد بود که انقلاب ایران با انگیزه های اقتصادی قابل تبیین نیست و ریشه در «معنویت گرایی سیاسی» و نقش عمیق تشیع و رهبری کاریزماتیک امام خمینی (ره) داشت. او انقلاب اسلامی را اولین انقلاب در عالم پست مدرن معرفی می کند.

متفکران اسلامی

فارابی (مدینه فاضله): فارابی نظام های سیاسی را بر اساس سعادت، ریاست و دین دسته بندی می کند. او جامعه فاضله را آن می داند که در پی سعادت حقیقی و تحت ریاست الهی و دینی است و عوامل انحراف را ریشه یابانه بررسی می کند.

ابن خلدون (عصبیت): ابن خلدون بر نقش عصبیت (همبستگی و حس قوم گرایی) در ظهور و سقوط حکومت ها تأکید می کند. او معتقد است که پادشاهی و غلبه تنها از راه عصبیت حاصل می شود و از بین رفتن عصبیت به سقوط دولت ها می انجامد. این نظریه نیز برای تحلیل پیچیدگی های انقلاب ایران نیازمند بازنگری است، زیرا صرفاً بر مبنای عصبیت قبیله ای قابل تبیین نیست.

شهید صدر (محتوای درونی انسان): شهید صدر، منشأ حرکت تاریخی و تحولات اجتماعی را «محتوای درونی انسان» (آمیزش فکر و اراده) می داند. او با استناد به آیه إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ، بر این باور است که تغییر در وضعیت یک جامعه تابع تغییر در نفسانیات و آرمان های درونی توده های آن ملت است.

شهید مطهری (نارضایتی + آرمان + پرخاشگری): شهید مطهری ریشه هر انقلاب را در نارضایتی و خشم عمومی از وضع موجود و آرمان دستیابی به وضع مطلوب می داند. او سه عامل اقتصادی، آزادی خواهانه و آرمان خواهی را در انقلاب ها مؤثر می داند. از دیدگاه او، انقلاب اسلامی ایران، انقلابی منحصر به فرد است که هر سه عامل را در خود جای داده بود، اما ماهیت اصلی آن اسلامی و آرمان گرایانه بود و ابعاد مادی و سیاسی آن نیز در متن تعلیمات اسلامی قرار داشت.

«انقلاب ایران به اعتراف بسیاری یک انقلاب منحصر به فرد است؛ یعنی برای آن نظیری در دنیا نمی توان پیدا کرد.»

فصل دوم: زمینه های فکری و عقیدتی انقلاب اسلامی

یکی از برجسته ترین و متمایزترین ویژگی های انقلاب اسلامی ایران، ماهیت عمیقاً مذهبی و دینی آن است. برخلاف بسیاری از انقلاب های مهم جهان که ریشه های اقتصادی یا سیاسی صرف داشتند، انقلاب ایران از متن ایمان و اعتقادات قلبی مردم به اسلام نشأت گرفت. این بخش از کتاب به ریشه های عقیدتی انقلاب در قرآن کریم و مکتب پربار تشیع می پردازد.

ریشه های عقیدتی انقلاب اسلامی در قرآن

قرآن کریم به عنوان کتاب قانون و منبع الهام بخش مسلمانان، اصول بنیادینی را برای مبارزه و حرکت سیاسی ترسیم کرده است:

• اصل ظلم زدایی و نفی سلطه (نفی سبیل): قرآن نه تنها ظلم کردن را منع می کند، بلکه پذیرش ظلم را نیز محکوم می سازد. اصل نفی سبیل، هرگونه تسلط کافران بر مؤمنان را رد می کند و مبارزه با استبداد داخلی و سلطه خارجی را از وظایف مسلمانان می داند. جنبش تنباکو و قیام امام خمینی (ره) علیه کاپیتولاسیون، نمونه های بارز عمل به این اصل هستند.
• اصل خلافت الهی و لزوم حاکمیت صالحان: انسان خلیفه خدا بر روی زمین است و وظیفه دارد تا حاکمیت الهی را برقرار کند. این دیدگاه، پیروی از حکومتی که شایستگی اجرای حاکمیت الهی را ندارد، منع می کند و به قیام برای تشکیل حکومت صالحان فرمان می دهد.
• اقامه و توسعه عدل و قسط: هدف اصلی پیامبران، اجرای عدالت و قسط است. مسلمانان موظفند همواره با بی عدالتی مبارزه کنند و برای برقراری نظامی مبتنی بر عدالت تلاش نمایند.
• تشکیل امت واحده و مبارزه حق و باطل: قرآن انسان ها را به وحدت و تشکیل امت واحده فرامی خواند و مبارزه دائمی بین حق و باطل را تابلوی راهنمای هر مسلمان برای دفاع از حق و مبارزه با حکومت باطل می داند.
• اصل حاکمیت الهی و جهاد در راه خدا: حق حاکمیت در جامعه بشری از آن خداست و تنها کسانی که از جانب او مجازند، حق حکومت دارند. جهاد یکی از مهم ترین اصول قرآنی برای مبارزه با ظالمان و ستمگران است.
• حمایت از مستضعفان و مبارزه با مستکبران: قرآن کریم مسلمانان را موظف می داند که برای حمایت از مستضعفان عالم قیام کنند و با مستکبران مبارزه نمایند. این اصل، الهام بخش حمایت های ایران از جنبش های رهایی بخش جهان است.
• اصل نظارت همگانی (امر به معروف و نهی از منکر): این اصل، هر مسلمان را ناظر و مسئول سرنوشت جامعه اش می داند و آنان را به جلوگیری از هرگونه انحراف و کج روی و در صورت لزوم، جهاد و مبارزه فرامی خواند.

این اصول، نه تنها آرمان هایی نظری نبودند، بلکه حقایقی عملی بودند که مردم مسلمان ایران با الهام از آنها، انقلاب عظیمی را علیه رژیم ستمگر پهلوی شکل دادند و حکومت اسلامی را برای اجرای معارف الهی برپا کردند.

ریشه های عقیدتی انقلاب اسلامی در مکتب تشیع

پایگاه و خاستگاه انقلاب اسلامی در ایران که مرکز تشیع است، نقش بی بدیل این مکتب را در تحقق انقلاب نمایان می سازد. حقیقت و روح تشیع، اعتقاد به خلافت امام علی (ع) و امامت بلافصل فرزندان معصوم ایشان است که برخاسته از قرآن و سنت الهی است.

ویژگی های مهم مکتب تشیع که همواره آن را در وضعیت انقلابی قرار داده، از این قرارند:

• اصل امامت: شیعه معتقد است که هر حکومتی که در رأس آن امام معصوم یا نایب عادل او (فقیه) نباشد، غاصب و ظالم است. این اعتقاد، شیعیان را همواره به اعتراض و جبهه گیری در برابر حکومت های ظالم و جائر واداشته است.
• اصل تقیه و رازداری: تقیه به معنای رازداری و پوشش دادن به شکل مبارزه است که به شیعیان کمک کرده تا در شرایط سخت، مبارزه خود را ادامه دهند. اما اگر اساس دین در خطر باشد، تقیه حرام و مبارزه با نثار جان واجب است، چنانچه قیام امام حسین (ع) و فرمایش امام خمینی (ره) در این زمینه شاهدند.
• انتظار فرج: اعتقاد به ظهور منجی جهانی (امام زمان عج)، آرمان دائمی بشر و شیعه است. این انتظار، نه تنها حالت سکون و بی عملی نیست، بلکه به معنای اعتراض دائمی، خودسازی و همیاری اجتماعی برای آماده سازی زمینه ظهور است. انتظار، امیدآفرین است و منتظران را در مقابل فساد محیط مقاوم می سازد.
• قیام امام حسین (ع) و مکتب عاشورا: مکتب عاشورا، الهام بخش فداکاری و مبارزه برای آزادی خواهان جهان بوده و هست. بزرگداشت عاشورا، یک مکتب دائمی تعلیم و تربیت است که شیعیان را همواره در صحنه های مختلف حفظ می کند. تأثیر قیام عاشورا در قیام ملت ایران و سرنگونی رژیم شاه، به ویژه در راهپیمایی های میلیونی تاسوعا و عاشورای 1357، کاملاً مشهود است.
• اصل ولایت فقیه و مرجعیت: در زمان غیبت، ولایت و رهبری جامعه بر عهده فقیه جامع الشرایط است. نهاد مرجعیت و ولایت فقیه، یکی از ارکان اصلی انقلاب اسلامی و عاملی برای حفظ استقلال و مقاومت در برابر استعمارگران بوده است. امام خمینی (ره) با جایگاه مرجعیت و ولایت فقیه خود توانست بسیج عظیمی از مردم را ایجاد کند.

فصل سوم: زمینه های تاریخی انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی ایران، فارغ از مبانی فکری و عقیدتی عمیق خود، از ریشه ها و تجربیات تاریخی غنی نیز بهره مند بوده است. این جنبش ها، در بیداری ملت ایران نقش بسزایی داشتند و مسیر را برای وقوع انقلابی بزرگ تر هموار ساختند. نویسنده در این فصل به مهم ترین جنبش های معاصر ایران می پردازد.

اندیشه های سیاسی و اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی

سید جمال الدین اسدآبادی به عنوان سلسله جنبان نهضت های اصلاحی در قرون اخیر، دردهای جوامع اسلامی را در مواردی چون استبداد داخلی، استعمار خارجی، جهل، تفرقه، از خودبیگانگی و رسوخ خرافات تشخیص داد. راه حل های پیشنهادی او شامل بازگشت به اسلام اصیل، مبارزه با استبداد و استعمار، کسب علوم و فنون جدید و اتحاد اسلام (نه صرفاً مذهبی، بلکه جبهه ای و سیاسی) بود. او روح پرخاشگری و جهاد را به کالبد نیمه جان جامعه اسلامی دمید.

جنبش تنباکو

این جنبش (1270 شمسی) اولین تجربه مبارزه با ماهیت اسلامی علیه استعمار بود و در اوج استبداد قاجار به وقوع پیوست. اعطای امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت انگلیسی، به دلیل مخالفت با حکم صریح قرآن و اصول اسلامی (نفی سبیل و اصل تسلیط)، خشم علما و مردم را برانگیخت. صدور حکم تاریخی تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی، به دلیل اطاعت بی چون و چرای مردم، به پیروزی نهضت انجامید. این پیروزی، قدرت سیاسی علما را به نمایش گذاشت، مشارکت سیاسی مردم را افزایش داد، دین و سیاست را در عمل به هم آمیخت و استعمار و استبداد را شکست داد. این جنبش، طلیعه ای برای نهضت مشروطیت شد.

جنبش مشروطیت

نهضت مشروطیت (1285 شمسی) نقطه عطفی در تاریخ مبارزات ضد استبدادی ایران بود. زمینه های آن شامل عوامل فکری-فرهنگی (الهام از اسلام و عاشورا)، سیاسی (فساد قاجار، نفوذ بیگانگان) و اقتصادی (ورشکستگی صنایع داخلی و گرانی) بود. عواملی چون ماجرای نوز بلژیکی، حادثه کرمان، بانک استقراضی روس و گرانی قند، جرقه های آغاز نهضت را زدند. روند حوادث شامل مهاجرت صغری و کبری، صدور فرمان مشروطیت و تدوین قانون اساسی بود.

نیروهای درگیر در مشروطه، روحانیت (مانند آخوند خراسانی، شیخ فضل الله نوری، میرزای نایینی) و روشنفکران بودند. روحانیون نقش محوری در آغاز و رهبری نهضت داشتند، اما روشنفکران (اغلب شیفته غرب) با منزوی کردن روحانیت و هم دستی با دول بیگانه، زمینه شکست مشروطه را فراهم کردند. علل شکست مشروطه شامل ابقای رژیم سلطنتی، خیانت روشنفکران غرب زده، دخالت استعمار انگلیس، فقدان رهبری منسجم، نداشتن استراتژی مشخص، سوءاستفاده از آزادی و تفرقه میان انقلابیون بود. این تجربیات تلخ، درس های ارزشمندی برای انقلاب اسلامی بعدی به همراه داشت، به ویژه در لزوم هوشیاری در برابر نفوذ عناصر بیگانه و فرصت طلب.

نهضت ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد

مسئله نفت و رقابت های استعماری پس از جنگ جهانی اول، زمینه های نهضت ملی شدن صنعت نفت را (در دهه 1320 شمسی) فراهم آورد. طرح دو فوریتی دکتر مصدق در مجلس و تلاش های آیت الله کاشانی در بسیج مردمی، به ملی شدن صنعت نفت و اخراج شرکت انگلیسی منجر شد. قیام 30 تیر 1331 که با رهبری آیت الله کاشانی و پشتیبانی مردمی به بازگشت دکتر مصدق به نخست وزیری انجامید، نقطه اوج این نهضت بود.

اما اختلافات میان دکتر مصدق و آیت الله کاشانی، اصرار مصدق بر اختیارات ویژه و عدم توجه به هشدارهای کاشانی درباره کودتا، زمینه را برای کودتای 28 مرداد 1332 (توسط سیا و با حمایت داخلی) فراهم کرد. این کودتا به شکست نهضت ملی و بازگشت استبداد شاهنشاهی انجامید. پیامدهای این شکست، هوشیاری نیروهای مذهبی را افزایش داد تا در آینده، خود به طور مستقل رهبری تحولات را بر عهده بگیرند و به نیروهای لیبرال و ملی گرا با دیده بدبینی بنگرند. این تجربه، صحنه را برای ظهور نهضت امام خمینی (ره) مهیا ساخت.

فصل چهارم: نهضت امام خمینی(ره)

نهضت امام خمینی (ره) اوج و تبلور تمام حرکت ها و آرمان های انقلابی در تاریخ معاصر ایران بود. این فصل به ابعاد گوناگون زندگی سیاسی، خصوصیات مبارزاتی و اندیشه های فقهی-سیاسی این رهبر بزرگ می پردازد.

زندگی نامه سیاسی امام خمینی (ره) و زمینه های آغاز نهضت

امام خمینی (ره) در شرایطی چشم به جهان گشودند که ایران دوره های سختی از تاریخ خود را پشت سر می گذاشت. ایشان از همان دوران جوانی و پیش از آغاز نهضت در سال 1342، شاهد حوادث مهمی چون کودتای رضاخان، جنگ های جهانی و نهضت ملی شدن صنعت نفت بودند و از نزدیک با مبارزات روحانیون و سخنان شهید مدرس آشنا شدند. این تجربیات، در شکل گیری اندیشه مبارزاتی ایشان نقش بسزایی داشت.

اولین متن سیاسی امام، کتاب «کشف الاسرار» بود که در سال 1322 شمسی، در پاسخ به شبهات و انتقادات از اسلام و روحانیت، نوشته شد. امام در این کتاب، فجایع سلطنت پهلوی را افشا کرد و برای نخستین بار، ایده حکومت اسلامی و ولایت فقیه را مطرح ساخت و بر ضرورت قیام برای تشکیل آن تأکید نمود.

پرسش مهمی که مطرح می شود این است که چرا نهضت امام پس از سال 1341 آغاز شد؟ پاسخ را باید در سه عنصر اساسی جستجو کرد:

1. اعتقاد به حرکت از طریق مرجعیت عامه: امام بر این باور بودند که باید زمینه را برای اقتدار مرجعیت دینی فراهم آورد و از آن حمایت کرد.
2. بیگانگی حوزه های علمیه با سیاست: فضای آن روز حوزه ها، با مسائل سیاسی بیگانه بود و شعار جدایی دین از سیاست، توسط رژیم و عوامل آن تبلیغ می شد. امام از این وضعیت رنج می بردند و آن را مانعی برای مبارزه می دانستند.
3. ضرورت تربیت نیروهای متفکر و انقلابی: امام با درک ضرورت آغاز تحول از حوزه، به تربیت نسلی آگاه و انقلابی پرداختند که بعدها سازمان دهندگان اصلی انقلاب شدند.

رحلت آیت الله بروجردی (1340 شمسی) و آیت الله کاشانی، فرصتی را برای رژیم شاه فراهم کرد تا اصلاحات مورد نظر آمریکا را شتاب بخشد. اما همین خلأ مرجعیت مطلق و اقدامات شاه، زمینه را برای ورود مستقیم امام به صحنه مبارزه فراهم آورد.

خصوصیات و شیوه های مبارزاتی امام

نویسنده دوران رهبری امام را به چهار دوره تقسیم می کند که هر یک خصوصیات و شیوه های مبارزاتی خاص خود را داشتند:

1. دوره اول (1341-1343): این دوره با مخالفت علنی امام با مصوبه انجمن های ایالتی و ولایتی و اوج گیری آن در سخنرانی معروف عاشورا و قیام 15 خرداد آغاز شد. امام در این دوره تقیه را تحریم کرد، مبارزه را به حوزه کشاند، مستقیماً سلطنت و شخص شاه را هدف قرار داد و با حمله به قدرت های خارجی (به ویژه آمریکا)، شیوه های نوینی در مبارزه را پایه گذاری کرد.
2. دوره دوم (تبعید 1343-1357): این دوره با تبعید امام به ترکیه و سپس عراق، به دلیل مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون آغاز شد. در این دوران، امام از طریق ارتباط با ایران، صدور اطلاعیه ها و به ویژه سخنرانی های ولایت فقیه در نجف، به مبارزه ادامه داد و ایدئولوژی انقلاب اسلامی را تبیین کرد.
3. دوره سوم (1356-1357 – اوج گیری انقلاب): این دوره با شهادت حاج آقا مصطفی خمینی و مقاله توهین آمیز روزنامه اطلاعات (قیام 19 دی قم) آغاز شد. حوادث زنجیره ای اربعین ها، فاجعه سینما رکس آبادان، عید فطر، 17 شهریور، موج اعتصابات و در نهایت هجرت امام به فرانسه، انقلاب را شتاب بخشید. مدیریت هوشمندانه امام در پاریس و استفاده از رسانه ها، بُعد جهانی به انقلاب بخشید.
4. دوره چهارم (پس از پیروزی انقلاب): این دوره پس از بازگشت امام به ایران و سخنرانی تاریخی در بهشت زهرا آغاز شد. امام با قدرت و توانایی فوق العاده، هیجانات مردم را کنترل کرد و با برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی، انتخابات مجلس خبرگان، ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی، پایه های نظام اسلامی را تحکیم بخشید. این دوره، توان بی نظیر امام را در سازندگی و اداره جامعه پس از انقلاب نشان داد.

اندیشه های فقهی، سیاسی و حکومتی امام خمینی (ره)

امام خمینی (ره) به عنوان یکی از بزرگترین فقهای تاریخ اسلام، نقش بی بدیلی در پیاده سازی فقه حکومتی داشتند. ایشان برای نخستین بار، لزوم سرنگونی نظام سلطنتی را در هر شکل و شمایلی مطرح و جایگزینی آن را با حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه تبیین کردند و آرزوی دیرینه انبیا و ائمه را محقق ساختند.

اندیشه های فقهی، سیاسی و حکومتی امام عمدتاً در دو کتاب ایشان متبلور است: «کشف الاسرار» و «حکومت اسلامی یا ولایت فقیه».

• کتاب کشف الاسرار (1322 شمسی): در این کتاب، امام به اصل سلطنت حمله کرده و آن را جور و خلاف مصلحت مردم می دانند. ایشان بر اساس آیات قرآن، مردم را به قیام و مبارزه علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی فرا می خوانند. اهمیت دیگر این کتاب، طرح صریح مسئله حکومت اسلامی و ولایت فقیه است، سال ها پیش از آنکه این بحث ها در محافل عمومی تر مطرح شود.
• کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه (1348 شمسی): این کتاب که مجموعه ای از سخنرانی های امام در نجف است، به صورت مستدل ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را بیان می کند. دلایل لزوم تشکیل حکومت از دیدگاه امام شامل:
  • لزوم مؤسسات اجرایی: قوانین الهی بدون قوه اجرایی محقق نمی شوند.
  • سنت پیامبر (ص): پیامبر خود حکومت تشکیل دادند و برای پس از خود نیز حاکم تعیین کردند.
  • ضرورت استمرار اجرای احکام: احکام اسلام جاودانه و لازم الاجرا هستند و اجرای آن ها مستلزم وجود حکومت است.
  • ماهیت قوانین اسلام: قوانین اسلام برای اداره سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه تشریع شده اند و اجرای آن ها نیازمند دولتی مقتدر است.

  ایشان همچنین شرایط زمامدار را علم به قانون و عدالت می دانند و برای اثبات ولایت فقیه، به روایات متعدد و معتبر استناد می کنند. امام مبارزه برای تشکیل حکومت اسلامی را نیز با راهکارهای عملی چون تبلیغات، الهام از عاشورا، مقاومت و اصلاح حوزه های روحانیت و براندازی حکومت های جائر بیان می نمایند.

فصل پنجم: مهم ترین تحولات بعد از انقلاب اسلامی

پیروزی انقلاب اسلامی سرآغاز دوره ای از تحولات عظیم در ایران بود. نویسنده این تحولات را به دو دهه اصلی تقسیم می کند: دهه اول (1357-1368) و دهه دوم (1368 به بعد).

دهه اول انقلاب (1357-1368)

این دهه، دوران تثبیت و نهادینه کردن نظام جمهوری اسلامی در میان بحران ها و توطئه های متعدد بود. این دوره به چهار مرحله تقسیم می شود:

1. دوره حاکمیت لیبرالیسم (دولت موقت): پس از پیروزی انقلاب، مهندس مهدی بازرگان به عنوان رئیس دولت موقت تعیین شد. روی کار آمدن لیبرال ها به دلیل عدم شناخت رهبران انقلاب از نیروهای جوان توانمند، عدم تمایل اولیه روحانیون به تصدی مستقیم مسئولیت های دولتی و مقبولیت نسبی چهره های مذهبی میان لیبرال ها بود. اما اختلافات عمیقی میان دولت موقت و انقلابیون و رهبری بر سر رفراندوم جمهوری اسلامی، تشکیل مجلس خبرگان به جای مجلس مؤسسان، شیوه برخورد با ضدانقلاب، تأسیس نهادهای انقلابی و به ویژه سیاست خارجی و رابطه با آمریکا وجود داشت. اوج این اختلافات در جریان اشغال سفارت آمریکا (لانه جاسوسی) بروز کرد که به استعفای دولت موقت و پایان عمر نه ماهه آن انجامید.
2. دوره حاکمیت مشترک (شورای انقلاب): پس از استعفای بازرگان، شورای انقلاب مسئول اداره کشور شد. این دوره با چالش های مهمی چون بحران گروگان گیری، انتخابات ریاست جمهوری و مجلس همراه بود. در این مرحله، رقابت فشرده ای میان نیروهای خط امام و لیبرال ها آغاز شد. با انتخاب ابوالحسن بنی صدر به ریاست جمهوری، لیبرالیسم در موضع قدرت باقی ماند. حوادثی چون تجاوز نظامی آمریکا به طبس و کودتای نافرجام نوژه، در این دوران رخ دادند. همچنین، آغاز انقلاب فرهنگی و پاکسازی دانشگاه ها از نیروهای چپ، از اقدامات مهم این دوره بود.
3. دوره حاکمیت نیروهای خط امام: با انتخاب شهید محمدعلی رجایی به نخست وزیری، نیروهای خط امام در اکثریت قرار گرفتند، اما تضاد و درگیری با بنی صدر (رئیس جمهور) ادامه یافت. آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در 31 شهریور 1359، صحنه داخلی را تغییر داد. اختلافات بنی صدر با نیروهای انقلابی و سپاه پاسداران، به تضعیف موقعیت نیروهای مسلح و شکست های اولیه در جنگ منجر شد. حل بحران گروگان های آمریکایی نیز در این دوره صورت گرفت.
4. دوره حاکمیت کامل نیروهای خط امام (انقلاب سوم): با عزل بنی صدر از ریاست جمهوری، حضور نیروهای لیبرال در دستگاه حاکمه به طور کامل پایان یافت و این رویداد به انقلاب سوم معروف شد. پس از آن، سازمان مجاهدین خلق فعالیت های تروریستی خود را آغاز کرد که منجر به شهادت بسیاری از مسئولان از جمله شهید بهشتی، شهید رجایی و شهید باهنر شد. ریشه کن کردن حزب توده و مقابله با جریان انحرافی سید مهدی هاشمی از دیگر تحولات مهم این دوره بود. دفاع مقدس هشت ساله با مقاومت بی نظیر مردم و تقدیم شهدای گرانقدر، به یکی از بزرگترین افتخارات انقلاب تبدیل شد و در نهایت با پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت به پایان رسید.

دهه دوم انقلاب (1368 به بعد)

دهه دوم انقلاب، با تحولات مهم جهانی و منطقه ای (چون فروپاشی شوروی، جنگ خلیج فارس، انتفاضه فلسطین) و داخلی همراه بود. از جمله مهم ترین تحولات داخلی می توان به این موارد اشاره کرد:

• عزل آیت الله منتظری: این واقعه در آغاز سال 1368، به دلیل برخی حمایت های ایشان از افراد نااهل، با دستور امام خمینی (ره) صورت گرفت و با وجود بهت و حیرت اولیه، با توضیحات بعدی امام و افشای برخی واقعیات، عموم مردم و مسئولان با آن همراهی کردند.
• بازنگری قانون اساسی: پس از یک دهه از پیروزی انقلاب، قانون اساسی در هفت حوزه از جمله رهبری (تغییر شرط مرجعیت به کفایت اجتهاد و فقاهت)، حذف مقام نخست وزیر، تغییر ساختار قوه قضائیه، اداره صدا و سیما، تأسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و تغییر نام مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی، مورد بازنگری قرار گرفت و به تصویب رسید.
• رحلت حضرت امام (ره) و انتخاب حضرت آیت الله خامنه ای به رهبری: در 14 خرداد 1368، امام خمینی (ره) دارفانی را وداع گفتند. در میان بهت و اندوه مردم، مجلس خبرگان رهبری در همان روز تشکیل جلسه داد و در کمتر از ده ساعت، حضرت آیت الله خامنه ای را به عنوان رهبر جدید انقلاب انتخاب کرد. این انتقال آرام و بدون مشکل قدرت، برخلاف پیش بینی بسیاری از تحلیل گران خارجی، نشان از استحکام نظام اسلامی و پایبندی مردم به رهبری داشت.
• دوره سازندگی و انتخابات دوم خرداد: پس از پایان دفاع مقدس، با ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی، دوره سازندگی آغاز شد. در سال 1376، با حضور پرشور مردم در انتخابات دوم خرداد و انتخاب حجت الاسلام و المسلمین سید محمد خاتمی به ریاست جمهوری، بار دیگر مردم نشان دادند که همواره در صحنه بوده و توطئه های دشمنان را خنثی خواهند کرد.

نتیجه گیری

کتاب انقلاب اسلامی ایران (زمینه ها و فرایند شکل گیری)، تصویری جامع از پیچیدگی ها و لایه های عمیق این پدیده تاریخی ارائه می دهد. در دو دهه نخست انقلاب، جامعه ایران با بحران های عظیمی مواجه بود؛ از حاکمیت لیبرال هایی که با مبانی انقلاب بیگانه بودند تا توطئه های داخلی و خارجی و هشت سال جنگ تحمیلی. اما با امدادهای غیبی، رهبری پیامبرگونه امام خمینی (ره) و سپس شجاعت، درایت و هوشیاری حضرت آیت الله خامنه ای، این انقلاب توانست بر تمام چالش ها فائق آید و به پیروزی های شگفت انگیزی در عرصه بین المللی دست یابد.

ماندگاری و پیشرفت انقلاب اسلامی، همواره بر سه رکن اساسی رهبری، مردم و مکتب استوار بوده است. رهبری هوشمندانه، حضور آگاهانه و دائمی مردم، و مکتب پربار اسلام، ستون های اصلی این بنای عظیم را تشکیل می دهند. این خلاصه، تلاشی است برای گشودن دریچه ای به سوی این اثر ارزشمند تا خواننده بتواند درکی اولیه و تحلیلی از مبانی و سیر تحولات انقلاب اسلامی از دیدگاه محمدمهدی باباپور گل افشانی به دست آورد. برای درک عمیق تر و جامع تر این مباحث و جزئیات بیشتر، مطالعه کامل کتاب توصیه می شود.