جایگاه اسباب بازی در ایران باستان

تاثیر اسباب بازی بر رشد فردی و اجتماعی کودکان موضوعی انکارناپذیر است که از گذشته های بسیار دور مورد توجه قرار داشته است؛ چنانچه وجود اسباب بازی های باستانی کشف شده بیانگر این اهمیت بوده و نشان می دهد بخشی از روند رشد کودک حتی در دوران پیشینیان، وابسته به اسباب بازی بوده است.

به گزارش پارازیت، یکی از عناصر ماندگار هر ملت کــه ارتباط تنگاتنگی با ذایقه فرهنگی آنها دارد، بازی های سنتی است که در بطن تاریخ، مجال بروز و ظهور می یابند. کسی به شکل کاملا دقیق نمی داند بازی ها از چه زمان و از کجا آغاز شده اند و چه کسی یا کسانی آغازگر آنها بوده اند، اما گاهی این بازی ها از آثار ادبی، هنری و تحقیقات سر درآورده اند، که می توان به قدمت برخی از آنها پی برد. 

تاکنون در ایران، اشیاء باستانی زیادی از دل خاک بیرون آمده اند؛ اشیایی که نه درون مقبره ای پیدا شده اند، تا هویت خاصی بگیرند و نه نوشته ای همراهشان بوده تا علت ساختشان را برای ما روشن کند. اشیایی که یا در ابعاد کوچک ساخته شده اند، یا نقش و طرحی کودکانه دارند و یا حدس به ابزار بازی بودنشان است. این آثار شامل طیف وسیعی از سفالینه های کوچک با شیوه ساخت ناشیانه، پیکرک های گِلی و فلزی کوچک انسانی و حیوانی، مجسمه های چرخدار و پیکرک های مادران با کودکی در آغوش است که همه به نوعی، یادآور بازی های کودکان با توجه به شرایط زمانی آن دوره هستند.

ایران کشوری با تاریخ چندهزارساله است که باید اسباب بازی هایی به همین قدمت هم داشته باشد، اما در این زمینه تاریخ مدونی وجود ندارد؛ هرچند نبود تاریخ مشخص، دلیلی بر نبود اسباب بازی در دوران کهن این سرزمین نیست. کشفیات باستان شناسی که تا به حال در مناطق مارلیک، رودبار، لرستان، بیشاپور فارس، تل باکون فارس، کرمانشاه و شهرِ سوخته انجام شده اسناد مطمینی برای اثبات این ادعاست که اسباب بازی از همین دوره ها وسیله محبوب کودکان آن روزگار بوده است. اشیاء کشف شده در این نواحی بیش تر مربوط به هزاره اول و دوم پیش از میلاد است که کم و بیش با تاریخ ایران همخوانی دارد. به عنوان مثال یکی از کهن ترین بازی های فکری دنیا یعنی «تخته بازی» و مهره ها و تاس های بازی، مشابه نمونه های مکشوف از جیرفت، از داخل یکی از قبور محوطه باستانی دوران مفرغ شهرِ سوخته (57 کیلومتری جاده زابل به زاهدان) به دست آمده است. 

ساخت اسباب بازی با قدمتی به درازای تاریخ

از اسباب بازی های کودکان ایرانی در دوره های پیش از اسلام، اطلاعات چندانی در دست نیست، اما پس از شکل گیری خط و کتابت نیز بعضی از نویسندگان دوره های بعد از اسلام در نوشته های خود جسته و گریخته نام بعضی از اسباب بازی ها مانند دُهُل، بوق، گردونچه و اسب جوبی را ذکر کرده اند. 

در ساخت اسباب بازی های باستانی ایران، استفاده از مواد سفال، مفرغ، شیشه و…دیده می شود که بر ظرافت و کارکرد اســباب بازی موثر بوده است؛ برای مثال در دوره های تاریخی مختلف، از سفال و مفرغ و با پیشرفت های بیشتر از نقره و شیشه برای قشر مرفه جامعه، اسباب بازی هایی ساخته شده است. 

اسباب بازی ها انواع مختلفی دارند؛ ممکن است ساخته شده از وسایل پیش پا افتاده یا پیچیده و دارای قطعات و تکه های بسیار باشند. اسباب بازی صرفا برای بازی در نظر گرفته نمی شده؛ بلکه بیشتر عملکرد آن و یا حتی بحث آموزش از طریق شبیه سازی موجودات مورد توجه بوده است. اسباب بازی هایی مانند موش سفالی، مجسمه های کوچک مفرغی و گوزن پیداشده در تپه مارلیک، همه به گونه ای برای آشنایی کودکان با محیط اطراف، شناخت موجودات و پرورش قوه تخیل کودکان است. از منظر فرم نیز با توجه به کاربرد آموزشی اسباب بازی های ابتدایی و شبیه سازی دنیای اطراف، اسباب بازی ها در ابتدا از ساده ترین و ملموس ترین فرم ممکن برخوردار بوده اند و با گذر زمان و پیشرفت و تکامل انسانی شاهد فرم های ظریف تر و دقیق تر این وسایل نسبت به گذشته هستیم که در ادامه به 5 نمونه از اسباب بازی های باستانی اشاره می کنیم.

 *چهارچرخه ها*

این گونه از پیکرک ها یادآور اسباب بازی های امروزی مانند خودروهایی است که کودکان با به حرکت درآوردن آنها تحرک بیشتری را تجربه می کردند. ساخت این وسایل متحرک از سفال و فلز مانند پیکرک مفرغی کشف شده در مارلیک در سه هزار سال پیش در مناطق شمالی ایران رواج داشته است. پیکرک هایی که نمونه های آن در موزه های مصر و یونان به نمایش درآمده است. 

*پیکرک گوزن*

نمونه های مختلفی از پیکرک های حیوانی که به شکل های مختلف ساخته می شدند، در زیست بوم ایران وجود دارند که شاید به نوعی برای آشنایی بیشتر کودکان با محیط طبیعی پیرامونشان ساخته می شده اند. نمونه آن پیکرک مفرغی کشف شده در مارلیک گیلان است که قدمتش به سه هزار سال قبل می رسد.

*موش سفالی*

این پیکرک سفالی به شکل موش در بیشاپور کشف شده و متعلق به 900 سال پیش است. ابعاد آن تنها 8.5 در 5.7 سانتی متر است و همین هم این احتمال را که بازیچه دست کودکان بوده بیشتر تقویت می کند. از آنجا که شناخت این حیوانات برای کودک و بازی با آنها در شناخت کودک با موجودات پیرامونش نقش اساسی دارد، می توان پذیرفت که شیوه های مختلف آشنایی کودکان با اینگونه جانوران از قدیم مورد توجه بوده است. 

*پیکرک های کوچک*

تعدادی از این پیکرک ها با توجه به اینکه در قبور و مکان های مقدس کهن کشف نشده اند، این نظریه را که جنبه بازی و استفاده از این پیکرک های مفرغی کوچک بر جنبه آیینی و تزیینی آنها اولویت داشته تقویت می کند. این پیکرک های حیوانی که قدمتشان به چهارهزار سال پیش بازمی گردد، در لرستان کشف شده اند.

*جغجغه سفالین*

این اثر احتمالا یک نمونه جغجغه به صورت پیکرک حیوانی با بلندی 5.3 سانتی متر مربوط به دوره عیلامی است و در شوش کشف شده است. این نمونه به همراه نمونه های زیاد دیگر که شکل های حیوانی دارند توجه کودکان را بیشتر به خود جلب می کردند و یا شاید نمایانگر رفاه بیشتر خانواده و طبقه اجتماعی بالاتر کودک بوده اند چرا که نسبت به جغجغه های ساده تر، ارزش بیشتری از جهت ساختار داشته اند.

به طور کلی در طول تاریخ، اسباب بازی ها، بیشترین تاثیر را در حیطه اجتماعی بر روی کودکان گذاشته اند؛ رشد مهارت های ارتباطی و اجتماعی کودک، یادگیری رفتار با دیگران، افزایش انگیزه همکاری و مشارکت، تقویت حس احترام و ارزش گذاری به خود و دیگران، رشد اعتماد به نفس و افزایش توانایی و ابراز وجود از مهم ترین مزایا و اثرات مثبتی است که کودک حین استفاده از غالب اسباب بازی ها از آن بهره مند شده است. از طرفی اسباب بازی در حیطه های شناختی، عاطفی و جسمانی نیز بر روی روان و جسم کودکان تاثیرگذار بوده است.

پی نوشت: بخشی از این گزارش با استفاده از اطلاعات «کتاب تاریخ و فرهنگ ایران»، «دانشنامه اسباب بازی های تهران قدیم» و مقاله «بررسی سیر تاریخی اسباب بازی های تمدن ایران باستان» نوشته شده است. 

پایان خبر پارازیت